Σχεδιάζοντας το τοπίο

Της Μαρίας Μοίρα

 

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΩΡΑΪΤΗΣ, Ακταίωνος Γάμοι. Κείμενα για το Τοπίο, την πολιτισμική του Προσέγγιση και τον Σχεδιασμό του, Εκδόσεις Τζιόλα, Αθήνα 2024, σελ. 724

    
Ένας παράδοξος, ευρηματικός και αλληγορικός τίτλος που αιφνιδιάζει ευχάριστα τον αναγνώστη, διεγείροντας την περιέργειά του. Ένα εκτενές, άρτια τεκμηριωμένο πολυσέλιδο δοκίμιο, που λειτουργεί ως ακαδημαϊκό σύγγραμμα για τους φοιτητές των Αρχιτεκτονικών Σχολών, αλλά και ως ένα ευανάγνωστο βιβλίο ευρύτερων προβληματισμών για την τέχνη και την πολιτική, την αισθητική και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, την κοινωνική ανθρωπολογία και την φιλοσοφία, την οικολογία και την μέριμνα για το περιβάλλον, από τον Ομότιμο Καθηγητή της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΕΜΠ Κωνσταντίνο Μωραΐτη, που με την ακαδημαϊκή, ερευνητική και επαγγελματική του ιδιότητα ερευνά επί σειρά ετών και πολύτροπα το τοπίο. Ένα πολυσχιδές και πολυδιάστατο αφήγημα με ποιητικές αναφορές, ευφυείς διαθλάσεις και οραματικές αποστροφές για το τοπίο, που εκκινεί από τον μύθο του Ακταίωνα και τις λογοτεχνικές και εικαστικές του αποδόσεις. Του νεαρού άντρα που πόθησε την έκπαγλη γυμνότητα της Αρτέμιδας, όπως παραδίδει ο μύθος, και βεβηλώνοντας με το ανθρώπινο βλέμμα του την θεϊκή της ωραιότητα υπέστη την τιμωρία της οργισμένης θεάς. Του κυνηγού, που μεταμορφωμένος σε ελάφι θανατώθηκε από τα σκυλιά του, τα οποία στη συνέχεια, σύμφωνα με τις βουλές και τις συνήθεις πρακτικές των θεών, ανέτειλαν στον σκοτεινό ουρανό και σχηματοποίησαν τον αστερισμό του Μεγάλου Κυνός. Και αυτή η αναπόδραστη ακολουθία των μεταμορφώσεων και των συνεχών συμβολικών μετασχηματισμών, αυτή η συνθήκη της αέναης μεταβολής είναι το κεντρικό επιχείρημα που εμπνέει τον συγγραφέα και βρίσκεται στον πυρήνα της συλλογιστικής του βιβλίου.
Η αναφορά στον μύθο του Ακταίωνα συμβολίζει την επιθυμία του ανθρώπου να ερμηνεύσει και να σχεδιάσει το τοπίο. Απηχεί την ανάγκη και ταυτόχρονα την δυσκολία του έλλογου όντος να συλλάβει, να προσεταιριστεί και να διαχειριστεί την ακατάλυτη μυστηριακή γοητεία της φύσης. Την προσπάθειά του να ελέγξει πλήρως και να τιθασεύσει αυτήν την ρευστή και διαρκώς μεταλλασσόμενη αινιγματική εξωτερική πραγματικότητα. Να συνδυάσει το φυσικό με το ανθρωπογενές με όρους αρχιτεκτονικής σύνθεσης και μορφοποίησης σε μια εξόχως δημιουργική και απρόσμενη συνεύρεση. Να πραγματευτεί μεθοδολογικά τον σχεδιασμό του τοπίου με αρχιτεκτονικούς όρους ως ένα σύνολο σχεδιαστικών επινοήσεων και δομικών αποφάσεων, μορφικών αφαιρέσεων και γεωμετρικών σχηματοποιήσεων, άρρηκτα συνδεδεμένων με την πολιτισμική συγκρότηση του τόπου, την ιστορία και τις παραδόσεις των ανθρώπων και το κοινωνικό γίγνεσθαι.
Το τοπίο, «μια περιοχή που ο χαρακτήρας της είναι το αποτέλεσμα της δράσης και της αλληλεπίδρασης  φυσικών ή και ανθρώπινων παραγόντων», είναι η αμφίδρομη σχέση της Αρτέμιδας με τον Ακταίωνα και οι παράδοξοι γάμοι τους. Η διδακτική του τοπιακού σχεδιασμού αφορά στη δημιουργική συσχέτιση και μετασχηματιστική δυναμική των φυσικών στοιχείων και των τοπιακών μορφωμάτων μέσα από νοητικές ερμηνείες, αισθητικές μορφοδοσίες και τεχνικές παρεμβάσεις. Επομένως ο συγγραφέας θέτει το τοπίο, φυσικό και αστικό, και την μεθοδολογία του σχεδιασμού του, στο γνωσιολογικό επίκεντρο αυτής της πολυσυλλεκτικής προσέγγισης, η οποία συνθέτει αρχέγονους μύθους, φιλοσοφικά κείμενα και λογοτεχνικά αποσπάσματα, εμβληματικά εικαστικά έργα και αρχιτεκτονικούς σχεδιαστικούς πειραματισμούς, επαγγελματικές προτάσεις και ανάλογων προβληματισμών φοιτητικές εργασίες, σε ένα ευφάνταστο και τολμηρό αμάλγαμα. Η ενδελεχής ανάλυση του θέματος εκτείνεται σε μια ευρεία περιοχή θεωρίας και πράξης. Διερευνά πτυχές και εκφάνσεις του τοπίου και της αρχιτεκτονικής παιδείας που θεραπεύουν τον τοπιακό σχεδιασμό και τις τοπιοτεχνικές διαμορφώσεις σε δεκαεπτά κεφάλαια με πολλές επιμέρους ενότητες. Παράλληλα  διευκολύνει την  πολυδιάστατη εποπτεία του θέματος παρεμβάλλοντας ένα πλούσιο οπτικό υλικό και πολυάριθμα σχετικά παραδείγματα μελετημένων και υλοποιημένων έργων. Μεταξύ των πεδίων που αναλύει είναι η ιστορική αναδρομή στις διαφορετικές κατευθύνσεις της δυτικής τοπιοτεχνίας, η διαδικασία ανάγνωσης και σχηματοποίησης του ανάγλυφου του εδάφους, η οργάνωση των σημασιών, η συμβολική τάξη και η ανασύνταξη του νοήματος μέσα από προβολές και προσλήψεις της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας του τόπου. Αλλά παράλληλα ενσωματώνει στα περιεχόμενα αναλύσεις και αξιολογήσεις του σχεδιασμού των τοπίων μέσα από νεοκλασικές, ρεαλιστικές, βιταλιστικές, ρομαντικές και νεορομαντικές αναγνώσεις, μελέτες για τα πράσινα δίκτυα, την αστική περιπλάνηση και τον πορώδη χαρακτήρα των πόλεων. Η φύτευση αντιμετωπίζεται ως βασικό συνθετικό εργαλείο και ως άτυπο «δομικό» στοιχείο και αναζητούνται αναλογίες ανάμεσα στον αρχιτεκτονικό κτιριακό σχεδιασμό και τον τοπιακό. Προτείνεται η σημασία ιδιότυπων χαρτογραφήσεων του άρρητου και του ακαθόριστου που καταγράφουν όχι μόνο τα υλικά μορφώματα και την σταθερή συντακτική δομή τους, όπως συμβαίνει στον γεωφυσικό χάρτη, αλλά αποτυπώνουν την αστάθεια των κοινωνικών συσχετισμών, διαχρονικές αξίες και άυλα πολιτιστικά κοιτάσματα. Παρουσιάζονται ποικίλες περιπτώσεις αρχιτεκτονικών χειρισμών, στις οποίες αναλύεται η μεθοδολογία και οι πρακτικές που οδήγησαν στην συνθετική σχεδιαστική πρόταση ως μια συνολική τοπιακή στάση με μεγάλο σχεδιαστικό εύρος και κοινωνικό αποτύπωμα και όχι ως μια συρραφή υπαίθριων χώρων.
Ένας απρόβλεπτος διάλογος εκτυλίσσεται στις σελίδες του βιβλίου του Κωνσταντίνου Μωραΐτη που εμπλέκει τον ερωτισμό της θέασης της μαγικής κληρονομιάς και του ανυπέρβλητου μεγαλείου της φύσης με την τέχνη των αισθητικών αρχιτεκτονικών παρεμβάσεων και των συμβολικών γεωμετρικών σχηματοποιήσεων. Επιχειρείται μια περιπλάνηση σε φιλοσοφικές ιδέες, αισθητικά ρεύματα, εικαστικά έργα, φωτογραφικές και κινηματογραφικές παραστάσεις και θεωρητικά σχήματα που αντλούνται από ένα ευρύ διεπιστημονικό πλαίσιο, αλλά και μια εμπεριστατωμένη μεθοδολογική συσχέτιση με τον αρχιτεκτονικό και αστικό σχεδιασμό.
Το παρόν δοκίμιο είναι ένα ενδελεχές πόνημα που διερευνά την πλήρωση του πραγματικού με το φανταστικό, την αλχημιστική συγχώνευση του ονείρου με την πραγματικότητα, την ώσμωση του πολιτισμικού φορτίου και του ιστορικού ίχνους με τους αρχέγονους μύθους και τις παραδόσεις που εγκιβωτίζονται στο παλίμψηστο του τόπου. Ένα πολυσυλλεκτικό αποκαλυπτικό βλέμμα πάνω στο τοπίο και τις διαφορετικές του κλίμακες, όπου η σχεδιαστική χειρονομία υπηρετεί την ανθρώπινη ανάγκη και την περιβαλλοντική ευαίσθητη θεώρηση, όλες δηλαδή τις στοιχειώδεις καταστάσεις της ανθρώπινης ζωής, συλλαμβάνοντας ένα αισθητικό κλίμα εμποτισμένο από το τοπιακό ήθος, νοηματοδοτημένο από το κοινωνικό όραμα και εμψυχωμένο από τον μετουσιωτικό μηχανισμό της φαντασίας. Καθόσον, «Τοπίο είναι οι φαντασιώσεις μας, οι λογικοφανείς επιθυμίες μας ακόμα και οι ιδεοληψίες μας για τον τόπο, οι φασματικές εκείνες εκδοχές που προσπαθούμε να τους αποδώσουμε αντιληπτικό σχήμα…».
 
Η Μαρία Μοίρα είναι αρχιτέκτονας και διδάσκει στο Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής

Θανάσης Τότσικας, Στη Νίκαια, φωτογραφία: Φανή Παραφόρου