Τζων και Φάννυ Χιλλ: Χτίζοντας ένα σχολείο

Άποψη της έκθεσης «Eerie Walk» του Γιώργου Λάππα στην CITRONNE Gallery

Του Σπύρου Κακουριώτη

ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΚΑΡΑΜΑΝΩΛΑΚΗΣ (επιμ. - εισαγ.), Εκπαιδεύοντας παιδιά στη μετεπαναστατική Αθήνα. Τα ημερολόγια του Τζων και της Φάννυ Χιλλ, μτφρ. Μάνια Μεζίτη, Εκδόσεις Ευρασία - Φίλοι της Σχολής Χιλλ, σελ. 377

Εν αρχή ην... το αρχείο. Το Ιστορικό Αρχείο της Σχολής Χιλλ, ένα από τα πληρέστερα και αρχαιότερα αρχεία ιδιωτικού εκπαιδευτικού ιδρύματος στη χώρα, το οποίο διατρέχει το μεγαλύτερο μέρος του 19ου και ολόκληρο τον 20ό αιώνα. Σε αυτό εντάσσεται και το προσωπικό αρχείο των ιδρυτών της Σχολής, των Αμερικανών ιεραποστόλων Τζων και Φάννυ Χιλλ, στο οποίο, πέραν της εκτενούς αλληλογραφίας τους και άλλων τεκμηρίων, περιλαμβάνονται και τα προσωπικά τους ημερολόγια, τα οποία δημοσιεύονται εν μέρει στον ανά χείρας τόμο, συνοδευόμενα από εκτενή εισαγωγή του ιστορικού Βαγγέλη Καραμανωλάκη.
Η ταξινόμηση του αρχείου της Σχολής υπήρξε ο «τόπος» όπου γεννήθηκε το βιβλίο αυτό, το οποίο αποτελεί ένα γλαφυρό ταξίδι στην ιστορία των προτεσταντικών ιεραποστολών στον χώρο της Ανατολικής Μεσογείου, κατά τη διάρκεια της «δεύτερης Μεγάλης Αφύπνισης», ενός κινήματος που είχε στόχο του τον προσηλυτισμό αλλόθρησκων ή χριστιανών άλλων δογμάτων σε όλο τον κόσμο, κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αιώνα.
Το νεοσύστατο ελληνικό κράτος, η ίδρυση του οποίου συνέπεσε με την κορύφωση αυτού του κινήματος, θεωρήθηκε, εύλογα, πρόσφορο έδαφος για τις επισκοπικές ιεραποστολές. Μετά από ολιγόμηνη παραμονή στην Τήνο, όπου πρόλαβαν να ιδρύσουν το «Εξ Αμερικής Φιλελληνικόν Τυπογραφείον», οι Χιλλ θα βρεθούν το 1831 στην κατεστραμμένη από τον πόλεμο πόλη που επρόκειτο λίγα χρόνια αργότερα να γίνει η πρωτεύουσα του νέου κράτους. Εκεί ίδρυσαν το πρώτο τους σχολείο, που εξαρχής στόχευε ιδιαίτερα στην εκπαίδευση των κοριτσιών. Στόχος τους ήταν να προσφέρουν στα κορίτσια των φτωχών και άπορων στρωμάτων δεξιότητες οι οποίες θα μπορούσαν να τα οδηγήσουν σε κάποια επαγγελματική ενασχόληση (ράψιμο, κέντημα κ.λπ.), ενώ, παράλληλα, στράφηκαν και προς την εκπαίδευση με δίδακτρα, που απευθυνόταν στα κορίτσια των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων (με τη δημιουργία και οικοτροφείου, που φιλοξενούσε κορίτσια από τον εκτός ελληνικού κράτους ελληνισμό), με στόχο τη μετάδοση δεξιοτήτων που θεωρούνταν απαραίτητες για έναν καλό γάμο και, άρα, για την αναπαραγωγή των στρωμάτων αυτών.
Περίπου 500 μαθήτριες, αλλά και μαθητές, φοιτούσαν στο νηπιαγωγείο και τα δύο αλληλοδιδακτικά («αρρένων» και «κορασίων») σχολεία των Χιλλ το 1840, χρονιά κατά την οποία κορυφώθηκε η προσέλκυση μαθητικού πληθυσμού. Οι Χιλλ, σε αντίθεση με τους περισσότερους προτεστάντες ιεραπόστολους, τηρούσαν εξαιρετικά ευέλικτη στάση απέναντι στην αθηναϊκή κοινωνία, σε σημείο που ο Τζων παραχώρησε την αίθουσα της Σχολής, τη μοναδική μεγάλη αίθουσα στην πόλη, για τη φιλοξενία του βασιλικού χορού του Καρναβαλιού, κάτι που ο ίδιος θεωρούσε μεγάλη αμαρτία. Απέφευγαν τον προσηλυτισμό, ιδιαίτερα μετά τη θρησκευτική σκλήρυνση στην οποία οδήγησε η μονομερής ανακήρυξη της Αυτοκεφαλίας της ελλαδικής Εκκλησίας και την διά νόμου απαγόρευσή του, κάτι που δοκίμαζε τις σχέσεις τους με τη μητρική τους Εκκλησία στην Αμερική, που θεωρούσε το έργο τους αποτυχημένο και περιόριζε τη χρηματοδότησή τους.
Οι σχέσεις του ζεύγους Χιλλ με την «καλή κοινωνία» της εποχής δεν θα τους προστατεύσουν, εντέλει, από τη διαβολή και τη συκοφαντία, από ανθρώπους που εποφθαλμιούσαν το έργο τους. Παρά την προσαρμογή του σχολείου τους σε όλα τα μέτρα που αποσκοπούσαν στη διάχυση της ορθόδοξης κατήχησης σε κάθε πτυχή της εκπαίδευσης, το 1842 κατηγορήθηκαν από τη ρωσόφιλη εφημερίδα Αιών για προσηλυτισμό. Η επίθεση είχε ως αποτέλεσμα την αποχώρηση παιδιών αλλά και την ανάθεση από την κυβέρνηση στην Ιερά Σύνοδο να διεξαγάγει ανακρίσεις, που ουδέν απέφεραν...
Παρά την απόρριψη των κατηγοριών, τα «Χίλλεια», όπως ονομάστηκαν, οδήγησαν στο κλείσιμο του σχολείου για μία περίπου δεκαετία (προς όφελος της ανταγωνιστικής Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας) και στην πολύμηνη παραμονή του ζεύγους στην Αμερική. Το 1853 το σχολείο ξανάνοιξε, με διευθύντρια την Φάννυ, καθώς ο Τζων διορίστηκε εφημέριος της Αγγλικανικής Εκκλησίας της Αθήνας. Καθώς η χρηματοδότηση από την Αμερική είχε πλέον διακοπεί, η Φάννυ επιδόθηκε σε έντονη κοινωνική δραστηριότητα, μεταξύ άλλων και για την υποστήριξη των Κρητών επαναστατών του 1866, ώστε μέσα από το πυκνό αυτό δίκτυο σχέσεων να μπορεί να στηρίξει το σχολείο, τη διεύθυνση του οποίου θα παραδώσει στην ανιψιά της.
Ο Τζων θα πεθάνει το 1882 και θα κηδευτεί με τιμές από την κυβέρνηση· η Φάννυ θα ακολουθήσει δύο χρόνια αργότερα, προκαλώντας συγκίνηση στην αθηναϊκή κοινωνία της εποχής. Τα ημερολόγιά τους, που δημοσιεύονται εδώ, καταγράφουν την καθημερινότητα και τις δραστηριότητες του ζεύγους ανάμεσα στην οικία, το σχολείο και την εκκλησία, με φόντο μια πόλη που αλλάζει και μετατρέπεται σε πρωτεύουσα, μέσα από σειρά γεγονότων που καταγράφονται, ιδιαίτερα από τον Τζων, οι εγγραφές στο ημερολόγιο του οποίου καλύπτουν μια περίοδο τριάντα χρόνων (1834-1864) και αφορούν τη δράση του ως δημόσιο πρόσωπο, αλλά και τις σκέψεις του ως ιερέα. Το ημερολόγιο της Φάννυ, από το οποίο δημοσιεύονται επιλεγμένα αποσπάσματα, είναι κατά πολύ εκτενέστερο (1842-1884) και επικεντρώνεται κυρίως στην ιδιωτική και εκπαιδευτική ζωή της.
Στο βιβλίο δημοσιεύεται ακόμη μια ενδεικτική επιλογή από την αλληλογραφία της Φάννυ Χιλλ με την πρώην μαθήτριά της Πολυξένη Κυζικηνού, με τον πατέρα της, καθώς και με μία από τις δωρήτριες του σχολείου. Επίσης, μια περιγραφή της Σχολής Χιλλ κατά το έτος 1835, όπως αποτυπώνεται στις ταξιδιωτικές εντυπώσεις του Αμερικανού αρχαιολόγου Τζων Λόυντ Στήβενς, ένα ενημερωτικό φυλλάδιο σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της Σχολής που κυκλοφόρησε το 1865-66 και, τέλος, ο Οργανισμός λειτουργίας του σχολείου, της ίδιας εποχής. Ο τόμος ολοκληρώνεται με μια επιλογή φωτογραφιών από τα τέλη του 19ου αιώνα μέχρι και τα μέσα της δεκαετίας του 1960, που απεικονίζουν μαθήτριες και δασκάλες της Σχολής στις εγκαταστάσεις της. Μέσα από το σύνολο των πολύτιμων αυτών τεκμηρίων, η παρούσα έκδοση αποτελεί μια ακόμη ψηφίδα που προστίθεται στις γνώσεις μας για το σχετικά ανεξερεύνητο πεδίο της ιδιωτικής εκπαίδευσης στην Ελλάδα του 19ου αιώνα.