Μαχητικός φεμινισμός

Της Αλίκης Κοσυφολόγου*

C.ARRUZZA, TITHI BATTACHARYA, ΝANCY FRASER, Μανιφέστο του φεμινισμού για το 99%, μετάφραση Γ. Καλαμπόκα και Α. Χριστοδουλάκου, Εκτός Γραμμής, σελ. 104

Ο Φεμινισμός για το 99%: Μανιφέστο των C.Arruzza, Tithi Battacharya και Νancy Fraser, που κυκλοφορεί σε ελληνική μετάφραση των Γ. Καλαμπόκα και Α. Χριστοδουλάκου από τις εκδόσεις Εκτός Γραμμής (2022), είναι ένα κείμενο μανιφέστο για τον μαχητικό φεμινισμό των φεμινιστικών εργατικών διεκδικήσεων, των κινημάτων υπεράσπισης των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων των γυναικών και των μη δυαδικών ατόμων, των μαζικών αγώνων ενάντια στις πολλαπλές μορφές θεσμικής, κοινωνικής και ενδοοικογενειακής βίας. Το μανιφέστο του φεμινισμού για το 99% παρουσιάζει 11 θέσεις για ένα διεκδικητικό φεμινιστικό κίνημα που μάχεται τις έμφυλες καταπιέσεις που αναπαράγονται στο πλαίσιο του καπιταλισμού και συνυφαίνονται με άλλες ενδογενείς του καταπιέσεις. Το κείμενο γράφτηκε σε μία περίοδο όξυνσης των οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων και κλιμάκωσης της συστημικής επίθεσης στα δικαιώματα των γυναικών, των ΛΟΑΤΚΙ, των μεταναστριών και των ευάλωτων ομάδων. Το κείμενο ανατρέχει σε/ και επικαιροποιεί θεωρητικές επεξεργασίες και πολιτικές πρακτικές του μαρξιστικού φεμινισμού ανανοηματοδοτώντας την ταξική πάλη μέσα από το πρίσμα σύγχρονων ετερογενών κοινωνικών και πολιτικών αντιθέσεων, και ειδικότερα μέσα από το πρίσμα του φύλου, της ταυτότητας φύλου, της αναπηρίας, της περιβαλλοντικής κρίσης.

Η κρισιακή συγκυρία και η κρισιμότητα του φεμινισμού

Όπως επισημαίνουν με έμφαση οι συγγραφείς του Μανιφέστου το πεδίο της τρέχουσας συγκυρίας εξακολουθεί να ορίζεται από τη διαρκή κρίση που έχει την αφετηρία της στην χρηματοπιστωτική κρίση του 2007-2008, η οποία ωστόσο έχει οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες που υπερβαίνουν κατά πολύ τη χρηματοπιστωτική σφαίρα. Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές της λιτότητας οι οποίες εφαρμόζονται ως μέτρο θεραπείας στις κρίσεις αναπαραγωγής του ίδιου του καπιταλισμού προκαλούν ακόμη περισσότερη φτωχοποίηση, καταστροφή του περιβάλλοντος και ενισχύουν κυρίαρχες κοινωνικές ιεραρχίες φύλου, ταυτότητας φύλου, φυλής και αναπηρίας. Επιπλέον, η διαχείριση της χρηματοπιστωτικής κρισης ως κρίσης δημόσιων δαπανών και η ιδεολογική προπαγάνδα που τη νομιμοποιεί, έχει οδηγήσει στη διάλυση και των ελάχιστων πυλώνων κοινωνικής αναδιανομής και πολλαπλασιάζει τις ανισότητες, τις μορφές αποκλεισμών και τις ευαλωτότητες. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η υψηλή ανεργία, η μονιμοποιημένη και πλειοψηφική ελαστική εργασία και η κρίση της φροντίδας ερμηνεύονται ως ενδογενείς αντιφάσεις που σηματοδοτούν μια συνολικότερη κρίση αναπαραγωγής του ίδιου του καπιταλισμού. Η πρόσφατη εμπειρία της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης επιβεβαίωσε με οδυνηρούς τρόπους τα επιχειρήματα αυτά, αναγκάζοντας ακόμη και νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις να αναγνωρίσουν τη σημασία της εργασίας για την κοινωνική αναπαραγωγή.

Οι συγγραφείς σχολιάζουν επίσης τις απόπειρες εργαλειοποίησης λόγων και πρακτικών του φεμινισμού ή της οικολογίας από υπερεθνικούς οργανισμούς, εθνικές κυβερνήσεις και μεγάλες επιχειρήσεις, οι οποίες επιχειρούν να ενσωματώσουν με μερικό τρόπο αξίες και ιδέες πλήρως αποσπασμένες από το ευρύτερο πλαίσιο κοινωνικής και οικονομικής δικαιοσύνης στο οποίο αυτές αναφέρονται, έχουν τροφοδοτήσει αντιδραστικές κοινωνικές τάσεις. Όπως εύστοχα σημειώνουν οι συγγραφείς του Μανιφέστου «Ο προοδευτικός νεοφιλελευθερισμός δημιούργησε τις συνθήκες για την άνοδο του αντιδραστικού λαϊκισμού[1]». Το περιστατικό της κατάληψης του Καπιτωλίου από οπαδούς του Ντ. Τραμπ, αν και συνέβη μετά από τη συγγραφή του κειμένου αυτού και του κειμένου προπομπού του (Πέρα από το lean-in: Για έναν φεμινισμό του 99% και μια αγωνιστική διεθνή απεργία στις “Beyond Lean-in: For a feminism of the 99% and a Militant international strike on March 8” (Viewpoint mag, 2017), που δημοσιεύθηκε στο Viewpoint magazine το 2017, αποτελεί μια ειρωνική επιβεβαίωση αυτής της απόψε.

Ταυτόχρονα, η περίοδος αυτή είναι μια περίοδος κατά την οποία τα φεμινιστικά κινήματα και οι φεμινιστικοί αγώνες – είτε με πιο οργανωμένες μορφές όπως οι φεμινιστικές απεργίες και οι φεμινιστικές καμπάνιες, είτε ως αυθόρμητες μορφές λαϊκής διαμαρτυρίας ενάντια στην πατριαρχία, και στις έμφυλες, οικονομικές και άλλες ανισότητες και σε όλο τον κόσμο έχουν μια εντυπωσιακή επιδραστικότητα και απήχηση. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, οι συγγραφείς αποδίδουν αυτή την αναβαθμισμένη επιδραστικότητα του νέου μαχητικού φεμινισμού στο ότι σε κάθε εμφάνιση του συνιστά μια απόπειρα απάντησης στο νεοφιλελεύθερο ΤΙΝΑ, επιδιώκοντας πλατιές συμμαχίες και σύνδεση με τις υπόλοιπες δυνάμεις που αγωνίζονται ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό.

Για τον νέο μαχητικό φεμινισμό του 99%

Το νέο αυτό φεμινιστικό ρεύμα διαφοροποιείται σημαντικά από τον εργαλειοποιημένο κατ όνομα νεοφιλελεύθερο φεμινισμό. Οι διεκδικήσεις ενάντια στο φαινόμενο των γυναικοκτονιών και στην έμφυλη και ενδοοικογενειακή βία ή τα κινήματα για την υπεράσπιση των αναπαραγωγικών δικαιωμάτων των γυναικών και των ΛΟΑΤΚΙ απέναντι στη συσπείρωση αντιδραστικών κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων αποτελούν εμβληματικές εκδηλώσεις αυτού του νέου φεμινισμού. Αντίστοιχα, η πολιτικοποίηση της φροντίδας στον απόηχο της εμπειρίας της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης, οι αγώνες για την υπεράσπιση των εργασιακών δικαιωμάτων των essential workers, όπως και οι αγώνες ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της υγείας και της κοινωνικής φροντίδας θέτουν επιτακτικά την ανάγκη για μια υλιστικά θεμελιωμένη φεμινιστική θεωρία και πολιτική. Υπό το πρίσμα των παραπάνω, ο νέος μαχητικός φεμινισμός είναι αναποσπάστο μέρος των αγώνων ενάντια στο νεοφιλελευθερισμό και στις πολιτικές της λιτότητας.

Αυτός ο νέος μαχητικός φεμινισμός οριοθετείται απέναντι σε κάθε εκδοχή νεοφιλευθέρου φεμινισμού, πλήρως αποστασιοποιημένου από την κοινωνία, και προσανατολισμένου στη αναβάθμιση των προνομίων της μειοψηφίας των γυναικών της ελίτ. Το βιβλίο της CEO Sheryl Sandberg Lean in: Women, work and the will to lead (2013) -που ενέπνευσε και το κείμενο προπομπό του Μανιφέστου το 2017[2]- ως οδηγός ιεραρχικής ανέλιξης στον ακραία ανταγωνιστικό κόσμο των επιχειρήσεων είναι ένα τυπικό βορειο-αμερικάνικο παράδειγμα αυτής της εκδοχής νεοφιλελεύθερου φεμινισμού. Ένα άλλο τυπικό παράδειγμα, εκπροσωπείται από τη Χιλαρι Κλίντον. Στο κείμενο σχολιάζεται η αποτυχία της υποψηφιότητας Κλίντον ιδιαίτερα στις γυναίκες ψηφοφόρους. Η αποτυχία αποδίδεται από τις συγγραφείς στη μεγάλη διάσταση μεταξύ των αξιών και των στόχων που εκπροσωπεί η Κλίντον ως ισχυρή γυναίκα προερχόμενη από τις ελίτ σε σχέση με τις κοινωνικές ανάγκες και τις προτεραιότητες του μεγάλου συνόλου των εργαζομενων τάξεων. Αντίστοιχα, ο νέος μαχητικός φεμινισμός του Μανιφέστου απορρίπτει στους προσχηματικά αναδιανεμητικούς φεμινισμούς και τον «φεμινισμό του δανεισμού των μικροποσών» που υποστηρίζει ότι ενδυναμώνει τις γυναίκες του Παγκόσμιο Νότου δανείζοντας τες μικροποσά[3], ενώ στην πραγματικότητα λειτουργεί σαν μοχλός μερικής και προσωρινής εκτόνωσης δομικών οικονομικών και κοινωνικών ανισοτήτων το βάρος των οποίων μετακυλίεται στις γυναίκες, στα άτομα με υποχρεώσεις φροντίδας, στους μετανάστες και στις μετανάστριες και στα ευάλωτα άτομα.

Για τις συγγραφείς & τον νέο φεμινισμό

Ο Φεμινισμός για το 99% επιδιώκει να διαφοροποιείται από τον ακαδημαϊκό φεμινισμό του Σπουδών Φύλου, στις περιπτώσεις που οι τελευταίες αναπαράγουν μια μετα-υλιστική, μερική ερμηνεία και ανάλυση των φεμινιστικών διεκδικήσεων, πλήρως αποσπασμένων από το πεδίο της πολιτικής πάλης και των κοινωνικών ανταγωνισμών αλλά και της ιστορικής και φιλοσοφικής καταγωγής της φεμινιστικής θεωρίας και φιλοσοφίας. Ωστόσο, θα ήταν αποπροσανατολιστικό και εσφαλμένο να υποστηριχθεί ότι αποτελεί μια πολιτική πρακτική που εξαντλείται στον εμπειρισμό. Αντίθετα, πρόκειται για ένα πολιτικό και θεωρητικό ρεύμα που αντλεί θεωρητικά εργαλεία από τον μαρξισμό, τον ριζοσπαστικό φεμινισμό, τον υλιστικό φεμινισμό και τον φεμινισμό της κατάργησης, την κριτική θεωρία, τις κουήρ και μετα-αποικιακές σπουδές. Αντίστοιχα, εμπνέεται από εμπειρίες και μεθοδολογίες οργάνωσης και διεκδίκησης εργατικών, φεμινιστικών και αντιρατσιστικών αγώνων μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας, τα οποία μοιράζονται τον κοινό στόχο της βελτίωσης της ζωής της κοινωνικής πλειοψηφίας, της εξάλειψης της φτώχειας, της δικαιοσύνης και της ισότητας.

Οι συγγραφείς του Μανιφέστου ως θεωρητικές και ταυτόχρονα ακτιβίστριες προέρχονται και έχουν συμβάλλει στη διαμόρφωση αυτού του ρεύματος. Η Cinzia Arruzza στο βιβλίο της Επικίνδυνες Σχέσεις: Γάμοι και Διαζύγια Μαρξισμού και Φεμινισμού (2013) έχει μελετήσει σε βάθος τη σχέση Σοσιαλισμού – Φεμινισμού τόσο στην ιστορική της διάσταση, όσο και σε σχέση με θεωρητικά προβλήματα και αντιθέσεις στο πεδίο της πρακτικής. Η Τithi Battacharrya έχει ασχοληθεί συστηματικά με τη θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής ως ενός ανανεωμένου εργαλείου ανάλυσης και ερμηνείας όψεων της καθημερινής ζωής στον καπιταλισμό (ed. Tithi Βhattacharya, Social Reproduction Theory, Pluto Press, 2017). H Nάνσυ Φρέιζερ προερχόμενη από τη γενιά των ριζοσπαστριών μαρξιστριών φεμινιστριών της δεκαετίας του εβδομήντα, έχει συνεισφέρει με βιβλία και εκατοντάδες εργασίες για τον καπιταλισμό, τις καπιταλιστικές κρίσεις, το κράτος και το κράτος πρόνοιας, την κοινωνική φροντίδα και την εργασία αναπαραγωγής. Αντίστοιχα, άλλες κρίσιμες συμβολές στη θεωρητική συζήτηση αλλά και σε αυτή των μεθοδολογιών οργάνωσης σε εργασίες παλιότερες και πιο πρόσφατες μαρξιστριών φεμινιστριών, όπως η Martha Gimenez με τη δουλειά για τη θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής και τις πολιτικό-οικονομικές κατασκευές της φυλής και του έθνους, η Lise Vogel με τις επεξεργασίες της για τον μαρξιστικό φεμινισμό και την εισαγωγή της ιδέας –που είναι και δομική στο κείμενο για το οποίο συζητάμε- ότι η ταξική πάλη περιλαμβάνει και τους αγώνες για κοινωνική αναπαραγωγή καθώς και η Gayarti Chakravorty Spivak με τις κρίσιμες συμβολές της στη σύνδεση της μετα-αποικιακής θεωρίας με τον μαρξισμό και τον φεμινισμό. Τέτοιες θεωρητικές αναφορές μαζί με πολλές άλλες, μπορούν να συμβάλλουν καλύτερα στην κατανόηση του περίπλοκου, ρευστού και παγκοσμιοποιημένου σύγχρονου κόσμου και του ρόλου μιας νέας καθολικής εργατικής τάξης μέσα σε αυτόν- μιας καθολικής εργατικής τάξης που μόνο μονοδιάστατα λευκή και ανδρική δεν είναι-. Εξάλλου, σε αντίθεση προς παρωχημένες και παραδοσιακές προσλήψεις αυτής της καθολικότητας, ο νέος μαχητικός φεμινισμός αναφέρεται σε μια καθολικότητα που διαμορφώνεται μέσα από τις ετερότητες και την πολλαπλότητα των αγώνων από τα κάτω[4] .

Η καθολικότητα αυτή δεν απειλεί την αυτοτέλεια των κινημάτων. Το τελευταίο αποτελεί και μια διαχρονική ανησυχία του ριζοσπαστικού φεμινισμού της δεκαετίας του εβδομήντα, η οποία θεμελιωνόταν σε εντελώς πραγματικές και πολύ δυσάρεστες συλλογικές εμπειρίες δομικού σεξισμού και πολιτικής εργαλειοποίησης των αξιών του φεμινισμού στο εσωτερικό του κινήματος και των κομμάτων. Ωστόσο, οι σημερινές συνθήκες και οι εμπειρίες της περασμένης δεκαετίας απαιτούν να φανταστούμε και να δημιουργήσουμε νέους τρόπους σύνδεσης και συνύπαρξης και συνεργασίας και να υπερβούμε ακόμη και να αμφισβητήσουμε οριοθετήσεις που στο παρελθόν τεκμηριώνονταν αλλά σήμερα δεν έχουμε να συνεισφέρουν κάτι προωθητικό στους κοινωνικούς αγώνες ενάντια στον νεοφιλελευθερισμό και στο ΤΙΝΑ.

Το Μανιφέστο συμβάλλει σε αυτό το εγχείρημα αναδεικνύοντας τρόπους και μεθοδολογίες για την επίτευξη μιας ενότητας των αγώνων των από κάτω. Ο φεμινισμός του 99% δεν είναι φεμινισμός της ταυτότητας, αλλά αντίθετα επιδιώκει την ταυτότητα μέσα από την ετερότητα- μια ιδέα παλιά και βαθύτατα εγελιανή στη προέλευση της. Το Μανιφέστο για τον Φεμινισμό του 99%, η ελληνική μετάφραση του οποίου εγκαινιάζει με πανηγυρικό και αγωνιστικό τρόπο τη μωβ σειρά των εκδόσεων Εκτός Γραμμής, συμβάλλει σε αυτό το εγχείρημα αναδεικνύοντας τρόπους και μεθοδολογίες για την επιδίωξη αυτής της πολυπόθητης ενότητας των αγώνων.

*Η Αλίκη Κοσυφολόγου είναι δρ πολιτικής επιστήμης

[1] Cinzia Arruzza, Tithi Bhattacharya, Nancy Fraser, Φεμινισμός για το 99%: Μανιφέστο, μτφρ: Γιώργος Καλαμπόκας, Αφροδίτη Χριστοδουλάκου, Αθήνα: Εκτός Γραμμής, 2022, σ.77

[2] Πρόκειται για το κείμενο “Βeyond Lean-in for a feminism of the 99% and a militant international strike on March 8” Viewpoint Magazine κατά την προετοιμασία της πρώτης διεθνούς φεμινιστικής απεργίας της 8ης Μάρτη: Αngela Davis et al, “Βeyond Lean-in for a feminism of the 99% and a militant international strike on March 8”, 03.02.2017, Viewpoint Magazine, διαθέσιμο: https://viewpointmag.com/2017/02/03/beyond-lean-in-for-a-feminism-of-the-99-and-a-militant-international-strike-on-march-8/?fbclid=IwAR29VBrw9ivvgaRi4fokdOD9DX9ePF8xO31I3Pe4WV1xGTy790YAiKYHRww

[3] C. Arruzza et al, ό.π., σ. 21

[4] Ό.π., 97

Γιάννης Γαΐτης, «Ω Θεοί!» ή Οι Συμπληγάδες, 1988, λάδι σε μουσαμά, 195 x 150 εκ., Συλλογή Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών