Ο νόστος του μέλλοντος

Λιουντμίλα Ιβάνοβα, Ο καλλιτέχνης (Νικολάι Κουράνοφ;), 1925-1927, μελάνι και μολύβι σε χαρτί, 24.7 x 33.6 εκ.

Του Θεοδόση Πυλαρινού*

ΑΝΝΙΤΑ Π. ΠΑΝΑΡΕΤΟΥ, Καλλίστη, το χρονικό μιας ανομβρίας, εκδόσεις Αλφειός, σελ. 72

Επέστρεφε συχνά και παίρνε με,

αγαπημένη αίσθησις επέστρεφε και παίρνε με

Κ. Π. Καβάφης

Καταβυθίσεις και αναδύσεις, αναδύσεις και καταβυθίσεις· ζωή και θάνατος, θάνατος και ζωή, και η μνήμη, τραυματικά παρούσα, έρχεται να υπενθυμίζει ανελέητα πάντα αυτό που έφυγε, αυτό που εκόντες άκοντες αφήσαμε ή θελήσαμε να φύγει. Κάποια τυχαία ερεθίσματα, όπως μια παρατεταμένη ανομβρία στην περίπτωσή μας, αποτέλεσε το κέντρισμα για τη δημιουργία της ιστορίας, του μύθου ορθότερα, της Αννίτας Π. Παναρέτου. Τη γένεσή του μας την εξηγεί στο εισαγωγικό μέρος της νουβέλας της. Από εκεί και πέρα τα γεγονότα λαμβάνουν την τροπή που επιφυλάσσει η τύχη, ανάλογα με τη διαίσθηση ή την ευαισθησία των ηρώων.

«Τα τοπία με τα οποία εκφραζόμαστε εναλλάσσονται μέσα μας, σε μια διαρκή διαδοχή» και, πιο κάτω, «όλα τα τοπία είμαστε εμείς», γράφει η συγγραφέας, αφήνοντας υπαινικτικά να εννοηθεί ότι αυτή η αέναη διαδοχή, αυτή η εναλλαγή, πέραν του υλικού καθημερινού βάρους, ασκεί πιέσεις υπόγειες στον ψυχικό μας κόσμο. Γι’ αυτό και οι τοπικές ή οι χρονικές διαστάσεις χάνουν το νόημά τους μπροστά σ’ αυτή την άχρονη νομοτέλεια, στην ουσία δεν χρειάζονται. Σε κάθε τόπο και χρόνο μπορεί να συμβούν όσα περιγράφει, έννοιες ούτως ή άλλως συμβατικές, και αφορούν στις αντιφάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης, που ταξιδεύει για να επιστρέψει και επανακάμπτει για να ξαναφύγει, σε μια απέλπιδα προσπάθεια ερμηνείας του ανερμήνευτου, σε μια αγωνία να χαρτογραφηθεί το αγεωγράφητο – αγώνας για την επιβίωση που μετατρέπεται σε μάχη με την αβεβαιότητα της ύπαρξης.

«Καλλίστη» είναι το όνομα του τόπου της δράσης. Θα μπορούσε να αποκληθεί και Κακίστη, αν ιδωθεί υπό την αρνητική οπτική της απευκταίας ανάδυσης ενός τοπίου προορισμένου να ζήσει στο βυθό. Έχουμε την αίσθηση ότι το επίθετο ισοδυναμεί με τη φράση «όλα έγιναν καλώς», ότι η παρέμβαση του ανθρώπου στη μοίρα του είναι μηδαμινή. Η συγγραφέας δεν αντιτάσσεται στη φύση και στον χρόνο, τα αποδέχεται. Αποδέχεται και παράλληλα βιώνει οδυνηρά την ανθρώπινη αδυναμία να περιστρέφεται ως ουροβόρος όφις από την αρχή στο τέλος και αντίστροφα, αντιμέτωπος με το αδιέξοδο, με το άγνωστο τίποτα.

Λίγοι άνθρωποι, σύμφωνα με την υπόθεση του έργου, σε περασμένους καιρούς, ανεβαίνουν στα ορεινά και χτίζουν το χωριό τους. Καλλίστη το ονόμασαν. Πίστη ή ευφημισμός η ονομασία; Αλήθεια ή εξορκισμός της δυσκολίας και της ανέχειας; Η θάλασσα, πάντως, που έως τότε ζούσαν δίπλα της, δεν είχε κάτι να τους πει. Αντίθετα, επιδαψίλευε αλλεπάλληλους κινδύνους. Κι όμως, όταν κατέβαιναν από τα ορεινά για εργασίες, αυτή την οποία απεμπόλησαν, αυτή παραδόξως τους μάγευε· οι αρχαίες αλμυρές ρίζες τους ασκούσαν μια παράξενη γοητεία στον ψυχισμό τους. Είναι η αποκοπή που ενδόμυχα αναζητεί την επιστροφή, η επιθυμία επανόδου. Οι καιροί αλλάζουν, η Καλλίστη γίνεται λίμνη, ταμιευτήρας ζωής. Ξεσπιτώθηκαν λοιπόν πάλι, με αποκατάσταση αυτή τη φορά σε νέο χωριό, όμορφο και προσεγμένο. Το δικό τους μεταβλήθηκε σε λίμνη, παίρνοντας στο βάθος της τα σπίτια, τις εκκλησιές, τα νοικοκυριά τους, τα πάντα. Το νερό κατέκλυσε την Καλλίστη, όχι όμως και τον χρόνο. Το παρελθόν καλούσε, στην πρότερη ζωή τους, στις παραδόσεις, στις συνήθειες, στους δικούς τους, που ή έφευγαν ή θύμιζαν νοσταλγικά ό,τι ήταν κρυμμένο κάτω από το νερό· που ανακαλούσαν όλα τα απλά πράγματα, όσα κάποτε ρύθμισαν τη ζωή τους, διαμόρφωσαν την οντότητά τους.

Η συγγραφέας κεντρίζει τον αναγνώστη με ό,τι πονεί τον άνθρωπο: την ορμή προς τα μπρος, εναλλασσόμενη αντιφατικά με το γερό κράτημα από τα περασμένα· την ισοπέδωση του χρόνου, κατά τη διελκυστίνδα αυτή, και την τοποθέτηση του περιδεούς εαυτού μας στη δίνη της αμφίρροπης και ανελέητης αυτής εξόδου και επανόδου, της ηρακλείτειας οδού της ταυτότητας του άνω με το κάτω, του ερωτικού εναγκαλισμού του τέλους με την αρχή και αντίστροφα.

Ωστόσο, εκείνο που διαποτίζει με νοσταλγική θλίψη για την εναλλαγή του παλαιού με το νέο ή την υποβίβαση του νέου σε πρότερες καταστάσεις είναι η βασανιστική λειτουργία της μνήμης, είναι η σύμβαση, ως ατυχία ή αποτυχία, μιας ανανέωσης, η οποία ανακαλεί σωστικά το παρελθόν. Είναι η μοίρα του ανθρώπου, καταδικασμένου σε αδιάλειπτη κίνηση, και συνάμα η πικρή αίσθηση της απώλειας που επιφέρει η κίνηση αυτή.

Οι κάτοικοι της Καλλίστης αναπολούν ό,τι έχασαν, επανεκτιμούν όσα αντικαταστάθηκαν με άγονες λύσεις. Από το σημείο αυτό αρχίζει το ταξίδι του κεντρικού ήρωα, που θα καταδυθεί στο πλημμυρισμένο χωριό. Με εξαιρετική ψυχαναλυτική ικανότητα η Παναρέτου καταγράφει τα μύχια αισθήματά του, την υπαρξιακή αγωνία για το παρελθόν που, αν και διχάζει τον ανήσυχο άνθρωπο, εντούτοις ασκεί τόση επιρροή επάνω του, που τον αιχμαλωτίζει, όταν πέσει πάνω στα αδιέξοδα· στο μέγα αδιέξοδο του βίου, εντέλει. Ό,τι μας πληγώνει με την απώλειά του, αυτό μας ελκύει, γιατί είναι ο πλούτος μας, η περιουσία μας. Μας δεσμεύει το παρελθόν, μας καταπίνει ο χρόνος και ανίσχυροι καταφεύγουμε σε αυτό, αν και δεν υπάρχει παρά μόνο στη σκέψη μας.

Το απώτερο μήνυμα που εκπέμπει ο ήρωας είναι η προσπάθεια να διασκεδάσει τη ματαιότητα, να κρατηθεί από τις ρίζες του, για να νιώσει ότι οι πρώτες αρχές του θα αποτρέψουν το προορισμένο τέλος, όχι ακυρώνοντάς το, αλλά μετατρέποντάς το σε νέα αρχή, αποφεύγοντας την αβεβαιότητα του τίποτα που ελλοχεύει, υπομιμνήσκοντας την ατέλεια του ανθρώπου να νικήσει το τέλος. Είναι το μέλλον, σε όποια μορφή του, σε όποιο τόπο και χρόνο. Αρκεί να υπάρξει. Είναι η ελπίδα για την αθανασία. Η Παναρέτου τελειώνει τη νουβέλα για τον αλαφροΐσκιωτο ήρωά της ως εξής: «Θα έβλεπε, θα άκουγε, θα άγγιζε τον νόστο του μέλλοντος. Θα τον γευόταν, επιτέλους, ολογάλανο». Ευχή ανεκπλήρωτη μάλλον, δηλωμένη με συνεχή ανασφαλή «θα», καταδηλωτικά της τραγικότητας της ζωής. Είναι πράγματι χρονικό, με τη βυζαντινή έννοια του όρου, η νουβέλα αυτή, από κτίσεως κόσμου μέχρι σήμερα. Αλήθειες βαπτισμένες στο ψέμα της ζωής.

*Ο Θεοδόσης Πυλαρινός είναι ομότιμος καθηγητής του Ιόνιου Πανεπιστημίου