Οι δρόμοι και οι άνθρωποι

Μανταλίνα Ψωμά, Η λίμνη, λάδι σε καμβά, 110 x 150 εκ.

Του Βασίλη Νιτσιάκου*

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΑΛΑΚΟΓΛΟΥ, Στο δρόμο. Μια ανθρωπολογία των υποδομών της (μη)κινητικότητας στα Βαλκάνια, εκδόσεις Νήσος, σελ. 322

Ο Δημήτρης Δαλάκογλου ανήκει στους ευάριθμους Έλληνες ανθρωπολόγους, που αποφοίτησαν από ελληνικό Πανεπιστήμιο, διεξήγαγαν εθνογραφική έρευνα στο πλαίσιο της διδακτορικής τους διατριβής εκτός Ελλάδας και διαπρέπουν ακαδημαϊκά στον διεθνή χώρο. Αν και νέος, είναι καθηγητής από το 2015 στο Vrije Universiteit Amsterdam, όπου κατέχει την έδρα της Κοινωνικής Ανθρωπολογίας. Το βιβλίο Στο δρόμο είναι μετάφραση ( από τον Τάκη Γέρο) της αγγλικής έκδοσης The road: An ethnography of (im)mobility, space and cross-border infrastructures in the Balkans, Manchester University Press, Manchester, UK, 2017, που αποτελεί επεξεργασμένη μορφή της διδακτορικής του διατριβής.

Από τον τίτλο του βιβλίου και μόνο ο αναγνώστης αρχίζει να αναρωτιέται: τι είναι η ανθρωπολογία των υποδομών; Τι είναι η (μη)κινητικότητα; Να πούμε κατ’ αρχάς ότι η μελέτη αφορά την Αλβανία, στο πλαίσιο ωστόσο των Βαλκανίων, της Ευρώπης αλλά και της παγκοσμιοποίησης. Η ανθρωπολογία των υποδομών δεν είναι από τα πιο δημοφιλή θέματα στον κλάδο, ιδιαίτερα τελευταία που η μετατόπιση του ενδιαφέροντος ευνοεί τις υπερδομές και μάλιστα ό,τι αποκαλείται «άυλο» στη θέση του πνευματικού ή διανοητικού ή συμβολικού. Σε αυτό το πλαίσιο, άρρητα αλλά επί της ουσίας προωθείται και ένας διαχωρισμός ανάμεσα στο υλικό και το «άυλο», που αντιτίθεται ή παραγνωρίζει την ενότητα και τη διαλεκτική σχέση ανάμεσα στα δύο.

Ο Δαλάκογλου ξεκινώντας από τις υποδομές καταλήγει με έναν εντελώς φυσικό τρόπο στον δρόμο, στη «δρομολογία». Κι αυτή η διάβαση τον βοηθά να μιλήσει με μεγαλύτερη ενάργεια και πειθώ γι’ αυτήν τη σχέση, τη σχέση ανάμεσα στις δομές και τις υπερδομές, ανάμεσα στο υλικό και το συμβολικό. Κι αυτό γιατί ο δρόμος, οι δρόμοι, είναι κατά βάσιν στοιχεία των υποδομών αλλά η συμβολική τους διάσταση, καθώς το τεκμηριώνει, είναι συχνά πιο σημαντική από τη υλική-χρηστική. Αυτό δεν ισχύει μόνον σε ό,τι αφορά την ιδεολογική και πολιτική χρήση τους από τα καθεστώτα προκειμένου να επιβάλλονται συμβολικά στις μάζες και τα τοιαύτα, αλλά και τον ίδιο τον συμβολισμό των υλικών που χρησιμοποιούνται και την κατασκευή τους: μπετόν V άσφαλτος / σοσιαλισμός V καπιταλισμός κ.ο.κ.

Ο δρόμος που απασχολεί τον συγγραφέα είναι τα 29 χιλιόμετρα αυτοκινητόδρομου που ενώνει το Αργυρόκαστρο με τον τελωνειακό σταθμό της Κακαβιάς στα αλβανοελληνικά σύνορα. Και να το πρώτο παράδοξο: η αναφορά δεν γίνεται στον όρο Αργυρόκαστρο - Κακαβιά, αλλά αντίστροφα, Κακαβιά - Αργυρόκαστρο, γεγονός που επιβεβαιώνει όσα υποστηρίζει ο Δαλάκογλου, ότι δηλ. όχι μόνο τα υλικά σύμβολα αλλά και οι λέξεις ή οι φράσεις είναι φορείς ιδεολογίας και πολιτικών νοημάτων και μηνυμάτων. Εδώ αντανακλάται η άνιση σχέση ανάμεσα σε δύο εθνικά κράτη που ενώνει πια (ενώ για πενήντα χρόνια χώριζε) ένας αυτοκινητόδρομος. Ένας αυτοκινητόδρομος που δεν τέμνει σήμερα απλά το σύνορο αλλά αποτελεί προέκταση του ελληνικού αυτοκινητοδρόμου και φτάνει μέχρι το Αργυρόκαστρο, δηλώνοντας έτσι τη συμβολική επανάκτηση ενός χώρου που στην Ελλάδα θεωρείται ελληνικός (έτσι κι αλλιώς πρόκειται για τον κάμπο της Δρόπολης όπου βρίσκεται η ελληνική μειονότητα). Σημειωτέον, ότι ο δρόμος αυτός έχει κατασκευαστεί από ελληνικές εταιρείες με οικονομική ενίσχυση από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι σαν να «μπαίνει» η Ελλάδα στην Αλβανία κι αυτό αποτυπώνεται συνολικά στον υλικό πολιτισμό του συγκεκριμένου αυτοκινητόδρομου. Κατοικίες, καταστήματα, βιοτεχνίες κ.λπ. φέρνουν τη σφραγίδα της Ελλάδας, καθώς όχι μόνο τα υλικά κατασκευών αλλά και τα περισσότερα προϊόντα κάθε είδους εισάγονται από την Ελλάδα. Έτσι, μιλάμε για εισροές και εκροές σε ένα άνισο πλαίσιο πολιτικής οικονομίας, όπου οι εκροές είναι κατά βάσιν εργατική δύναμη, άνθρωποι δηλαδή, και οι εισροές κεφάλαια και παντός είδους υλικά αγαθά, από είδη οικιακής κατανάλωσης μέχρι ηλεκτρικές συσκευές.

Ο συνοριακός αυτός αυτοκινητόδρομος, ως συνορο-δρόμος ενώνει αλλά και χωρίζει. Είναι με άλλα λόγια οριακός και αμφίσημος. Γι’ αυτόν το λόγο και επικίνδυνος. Να, λοιπόν, πώς ο συγγραφέας από τη συμβολική προσέγγιση διεισδύει στα μυστήρια του δρόμου, που συμπεριλαμβάνουν αστικούς μύθους, παράξενες αφηγήσεις, που παραπέμπουν στην επικινδυνότητά του, κυρίως σε ό,τι αφορά τη διάβαση, επίσημη και νόμιμη εισροή και εκροή πέραν των ανθρώπων, των κεφαλαίων και των εν γένει υλικών αγαθών, άλλων «πραγμάτων» που συνδέονται ακόμα και με τις μυθιστορίες της αυτοχθονίας και της ιστορικής παρουσίας του πληθυσμού της ευρύτερης περιοχής της «Βορείου Ηπείρου», όπως για παράδειγμα οι αφηγήσεις για την εισαγωγή τέχνεργων ελληνικότητας (αρχαία αγάλματα, εικόνες κ.λ.π.) μέσα σε φέρετρα!

Ο δρόμος, μας λέει ο Δαλάκογλου, είναι καλός, εκτός από το να μετακινούμαστε και να μεταφέρουμε, και να τον σκεφτόμαστε. Κι αυτό γιατί μας αποκαλύπτει σχέσεις ανθρώπων και κρατών σε ένα διεθνικό πλέγμα αλλά και την πολιτική οικονομία των σχέσων εξουσίας σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο.

Το βιβλίο του Δαλάκογλου είναι καλό, διότι αποφεύγει την ανθρωπολογία του συρμού, τη μετα-μοντέρνα στροφή, καλώντας μας να σκεφτούμε ξανά τη σχέση ανάμεσα στο υλικό και «άυλο», τις υποδομές και τις υπερδομές, επιστρέφοντας σε μια ανθρωπολογία που διαλέγεται δημιουργικά με την πολιτική οικονομία και την ιστορία. Το μήνυμα που προσωπικά προσλαμβάνω, πέραν όλων των άλλων είναι: πίσω στις υποδομές και στην πολιτική τους οικονομία, δίχως επιστροφή σε υλιστικού τύπου αναλύσεις αλλά με όρους ενός ιστορικού διαλεκτικού δομισμού. Μπορεί και να σφάλλω ως προς το τελευταίο…

*O Bασίλης Νιτσιάκος είναι καθηγητής κοινωνικής λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων