Τρομερό παιδί της ψυχανάλυσης

Βέρα Παύλου*

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ, Σαντόρ Φερέντσι: Άτακτο παιδί, εφευρέτης ενήλικος, εκδόσεις Άγρα, σελ. 328

Με επιθυμία και συγκίνηση διάβασα το βιβλίο του Γιώργου Σταθόπουλου για τον Σαντόρ Φερέντσι. Ψυχαναλυτής νέας γενιάς, με μακρά, επίπονη κλινική-θεωρητική διαδρομή εντός κι εκτός θεσμών, ο συγγραφέας, σε πείσμα των σειρήνων για το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων, επιβεβαιώνει ότι η τρίτη γενιά αναλυτών παράγει πρωτότυπο έργο. Ο Σταθόπουλος καταπιάνεται με τα ιερά τέρατα της ψυχανάλυσης, τον Sador Ferenczi σε σχέση με τον Sigmund Freud. Σκάβει, δημιουργεί, ανατέμνει το έργο και τη σχέση τους, έναν αιώνα πριν. Η σχέση των δύο, η σχέση με τον Άλλο, κεντρική ιδέα που διατρέχει το βιβλίο. Η Μεταβίβαση. Η εργασία της ψυχανάλυσης, διυποκειμενική, μας ανοίγει στον κόσμο, μέσα από την μεταβίβαση του αναλυόμενου στον αναλυτή και αντίστροφα. Για τον Φερέντσι ήταν ο Φρόυντ. Τον θαυμάζει, τον εξιδανικεύει, τον κρίνει. Πρόκειται για τη «σύγκρουση» με τον πατέρα, την ταύτιση και το ξεπέρασμά του.

Το πρώτο σημείο που αξίζει κανείς να επισημάνει, είναι ότι η θεωρία στην ψυχανάλυση προέρχεται από τις μεταβιβάσεις των πρώτων αναλυτών, οι οποίοι έβαλαν τον εαυτό τους στο μικροσκόπιο του ασυνειδήτου και παρήγαγαν έννοιες πανανθρώπινες. Βίωμα, ασυνείδητες φαντασιώσεις, αιτήματα και επιθυμίες είναι η κινητήρια δύναμη της ανάλυσης έως και σήμερα. Το βιβλίο την αναδεικνύει. Η εργασία αποκλειστικά με βάση τη θεωρία αλλοτριώνει. Ο ψυχαναλυτής δεν είναι γιατρός με την κλασσική έννοια.Ο πρώτος ασθενής είναι ο εαυτός του, η πάλη, ο αναστοχασμός, η εμβάθυνση. Η ψυχανάλυση σώζει από το «ψύχος» της επιστήμης. Θερμές μεταβιβάσεις, πάθη, συγκρούσεις, ο «έρωτας της μεταβίβασης» που γεννά γνώση. Αναζωογονεί, σώζει από την ορμή θανάτου. Ο Φερέντσι, τολμηρός, εξέθετε δημόσια τον εαυτό του για να παράξει θεωρία, έθετε στο επίκεντρο της ανάλυσης τη δουλειά του ψυχαναλυτή με τον εαυτό του και προέκρινε την ανάδυση της αρνητικής μεταβίβασης μακράν των εξιδανικεύσεων.

Ο Σταθόπουλος με το έργο του αποκαθιστά μια «αδικία». Ο Φερέντσι έμεινε στο περιθώριο της ψυχαναλυτικής κοινότητας, μέσα από κάποιες ακραίες τεχνικές, τις οποίες ο ίδιος άλλαξε, όμως κυριάρχησαν σε βάρος της μεγάλης του συνεισφοράς. Ο συγγραφέας τον παρουσιάζει ως σύγχρονη Ιφιγένεια που θυσιάζεται για την ψυχανάλυση. Με αφορμή τις επιθέσεις που δέχθηκε στο πλαίσιο της Διεθνούς, ξεκίνησε η σωματική του κατάρρευση. Οι άξονες της θεωρητικής σκευής του, όπως αποτυπώνονται από την έρευνα του Σταθόπουλου: α/παιδί β/σώμα γ/τραύμα. Στον Φερέντσι το «σοφό» παιδί είναι «ένα πρόωρα τραυματισμένο παιδί που μάχεται ενάντια στην απόγνωση μέσω ακριβώς της πρόωρης ωρίμανσής του». Μιλάμε πάντοτε για το παιδί εντός του ενήλικα, έννοια κεντρική για πολλούς ψυχαναλυτές, όπως ο Georges Mauco που ασχολήθηκε με τις μεταβιβάσεις εκπαιδευτικού-μαθητών. Το παιδικό, infantile κατά Φερέντσι, είναι αυτό που αναδύεται στο ντιβάνι. Εκείνο που αντιστέκεται ως τροχοπέδη αλλά μπορεί να γίνει κινητήρια δύναμη. Ο Φερέντσι επικεντρώθηκε στην «εναλλαγή ρόλων γονέα-παιδιού». Του παιδιού που αναγκάζεται να γίνει γονιός του γονιού του και «ενός γονέα-παιδιού που παραμένει ανώριμος». Πρόκειται για αντιστροφή που παραμένει επίκαιρη, δημιουργώντας παρεξηγήσεις και δυσκολίες στις οικογενειακές σχέσεις και στην εκπαίδευση. Η θεώρηση του Φερέντσι εκκινεί από τη σχέση του με τον Φρόυντ, ως «δύσκολο» παιδί που δεν ακούστηκε. Ο Σταθόπουλος, ως “ανήσυχο” πνεύμα της ψυχανάλυσης, αναζητά να ακουστεί το παιδί Φερέντσι με τις εφευρετικές θεωρίες, και κατ’ επέκταση κάθε παιδί ως μοναδική υποκειμενικότητα.

Ο δεύτερος άξονας είναι το σώμα. Ο Φερέντσι είναι προπομπός της ψυχοσωματικής ιατρικής και της επίδρασης της ψυχανάλυσης ως θεραπείας στις σωματικές ασθένειες. Με το έργο του Θάλασσα (βλ. «Αναγνώσεις», 7/1/2117), εισάγει την έννοια του πρώιμου και αρχαϊκού που διέπει το ψυχόσωμα μέσα από την φυλογενετική εξέλιξη, από το ζώο, το ψάρι, την πρωταρχική θάλασσα-μήτρα, στον σημερινό εκλογικευμένο άνθρωπο που πλήττεται από σωματικά και ψυχικά συμπτώματα που δεν μπορεί να κατανοήσει. Προχωρά στη λειτουργία του οργάνου στο οποίο λιμνάζει η λίμπιντο, καθώς και στην υποχονδρία ως προσπάθεια αυτοΐασης. Τέλος, το τραύμα γίνεται κεντρική έννοια έναντι της φροϋδικής σεξουαλικότητας, τροποποιώντας κατ’ επέκταση και την τεχνική. Ο ψυχαναλυτής δουλεύει διαφορετικά με τον πολλαπλά τραυματισμένο ασθενή, επιχειρώντας να δημιουργήσει καταρχήν, μέσα στη μεταβίβαση, την επιθυμία για ζωή, και στη συνέχεια να περάσει σε πιο αυστηρό πλαίσιο.

Ο συγγραφέας κάνει τη σύνθεση των τριών. Το πρόωρα τραυματισμένο παιδί, το μη καλοδεχούμενο επίσης ως επιθυμία παιδί, είναι εκείνο που θα εμφανίσει ως ενήλικος σωματικά προβλήματα και ασθένειες που οδηγούν έως και στο θάνατο. Τι πιο επίκαιρο στη δύσκολη εποχή των καταρρεύσεων που ζούμε και τι πιο θεραπευτικό από την εν τω βάθει προσέγγιση και αποκωδικοποίηση της βουβής σωματικής νόσου. Το βιβλίο του Σταθόπουλου είναι πλούσιο, καλογραμμένο, τεκμηριωμένο, διαυγές σε όποιον θέλει να δει πλευρές του ανθρώπινου που απασχολούν κοινωνικά. Άτακτος ο ίδιος, εφευρετικός, αεικίνητος, με χιούμορ και άπλετη αγάπη για τον άνθρωπο, έρχεται να ανοίξει νέους δρόμους στην ψυχαναλυτική κλινική.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια

Θάλεια Χιώτη, Υφαντό Ι, αποκολλημένο κείμενο βιβλίου