Σύρος, δύο αιώνες τυπογραφίας

Του Σπύρου Κακουριώτη

ΧΡΗΣΤΟΣ ΛΟΥΚΟΣ, Τυπογραφία και τυπογράφοι στην Ερμούπολη της Σύρου, 19ος - 20ός αι., Εκδόσεις Σελεφαΐς, Ερμούπολη, σελ. 254

Το νησί της Σύρου, ήδη από τα χρόνια της Επανάστασης, με τη δημιουργία της Ερμούπολης από πρόσφυγες από τη Χίο, τη Μικρά Ασία, την Κρήτη κ.α., αποτέλεσε το πρώτο οικονομικό κέντρο του νεότευκτου κράτους και στη συνέχεια, καθ’ όλο τον 19ο αιώνα, έναν σημαντικό αστικό πυρήνα εμπορικής και πρώιμης βιομηχανικής ανάπτυξης.

Η σταδιακή δημιουργία μιας κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από την κουλτούρα και το αστικό γούστο συμπαρασύρει την ανάπτυξη και των συναφών πολιτισμικών υποδομών, όπως είναι το περίφημο θέατρο «Απόλλων» (1864). Αρκετά νωρίτερα, η αστική ανάπτυξη της Ερμούπολης προσελκύει, μεταξύ πολλών άλλων, και τους υπηρέτες της τυπογραφικής τέχνης.

Σε αυτούς, τους τυπογράφους της Ερμούπολης και την τέχνη τους, είναι αφιερωμένη η πρόσφατη μελέτη του ιστορικού Χρήστου Λούκου, ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης, γνωστού στους φοιτητές και τους συναδέλφους του για την αγάπη του για τη Σύρο, στην ιστορία της οποίας έχει αφιερώσει άπειρες ώρες έρευνας, αρκετές μελέτες και μονογραφίες· αλλά και για την τυπογραφική τέχνη, την οποία γνώρισε σε νεαρή ηλικία και έκτοτε δεν έπαψε να αγαπά...

Ο πρώτος τυπογράφος που εγκαταστάθηκε στην Ερμούπολη, το 1828, ήταν μάλλον ο λόγιος από τη Σάμο Ιωάννης Σφοίνης, που μετέφερε από το νησί της καταγωγής του τυπογραφείο το οποίο εγκατέστησε στην Ερμούπολη, για να ακολουθήσει λίγο αργότερα ο Νικόλαος Βαρότσης, από την Άμφισσα, που είχε εργαστεί στη Βενετία, αλλά και στα τυπογραφεία του Αγώνα στην Ύδρα και στην Αθήνα. Η εγκατάσταση, το 1833, δύο ακόμα τυπογραφείων, του Γεωργίου Μελισταγή και του «εξ Αμερικής Φιλελληνικού Τυπογραφείου», των ιεραποστόλων Robertson και Hill (ιδρυτή της γνωστής Σχολής στην Αθήνα), θα εδραιώσει την τυπογραφία στο νησί των Κυκλάδων.

Συνολικά, 60 περίπου τυπογραφεία λειτούργησαν στην Ερμούπολη από την ίδρυση της πόλης μέχρι και σήμερα, σύμφωνα με την απογραφή που κάνει ο Χρήστος Λούκος, στηριγμένος σε ένα συνδυασμό πηγών, μαρτυριών και βοηθημάτων, κυρίως όμως των δημοτικών αρχείων που φυλάσσονται στα ΓΑΚ Σύρου.

Παράλληλα, χάρη στην Ελληνική Βιβλιογραφία του 19ου αιώνα που έχει καταρτίσει το Βιβλιολογικό Εργαστήρι «Φίλιππος Ηλιού», μαθαίνουμε ότι η βιβλιοπαραγωγή της ερμουπολίτικης τυπογραφίας ξεπερνά τους 1.500 τίτλους, οι οποίοι δεν κάλυπταν μόνο τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας, αλλά διακινούνται, επίσης, στο κύκλωμα παραγωγής εντύπων που απευθύνονταν σε όλους τους κατοίκους του ελληνικού κράτους και τους ελληνόφωνους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως, για παράδειγμα, τα σχολικά εγχειρίδια που εκδίδονταν και στην Ερμούπολη, μετά την κατάργηση του μονοπωλίου των τυπογράφων/εκδοτών της Αθήνας.

Αυτή τη γοητευτική περιπέτεια τεκμηριώνει και αφηγείται στη μελέτη του ο Χρήστος Λούκος, καταγράφοντας λεπτομερώς τυπογράφους και τυπογραφεία, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει για τη βραβευμένη καλλιτεχνική εργασία του το τυπογραφείο του Ρενιέρη Πρίντεζη. Στις σελίδες της μελέτης του αναφέρεται ακόμη και στους άλλους συντελεστές των εκδόσεων (βιβλιοδετεία, βιβλιοπωλεία, χαρτοπωλεία), τον εξοπλισμό των τυπογραφείων, τα έντυπα, τις εφημερίδες και τα περιοδικά που εκδίδονταν στην Ερμούπολη τον 19ο αιώνα, τον τρόπο και την τεχνική παραγωγής τους, το περιεχόμενο και τον όγκο της κυκλοφορίας τους, αλλά και τις συνθήκες εργασίας, τις απόπειρες συνδικαλιστικής οργάνωσης των εργαζομένων στα τυπογραφεία κ.ά.

Τα τελευταία χρόνια του 19ου αιώνα υπήρξαν εποχή κρίσης για την Ερμούπολη, η οποία επηρέασε και τις τυπογραφικές εργασίες, με αποτέλεσμα πολλά μικρά τυπογραφεία να κλείσουν. Απέναντι στον ανταγωνισμό της ραγδαία αναπτυσσόμενης Αθήνας μονάχα 3-4 τυπογραφεία άντεξαν και με τον εκσυγχρονισμό τους, αλλά και την ευρύτερη φήμη τους, μπόρεσαν να επιζήσουν.

Η αφήγηση του Χρήστου Λούκου φτάνει μέχρι τις μέρες μας, αποτυπώνοντας τη φθορά της ερμουπολίτικης τυπογραφίας κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα και τη ραγδαία μεταπολεμική παρακμή της, που όμως δεν έχει οδηγήσει στην πλήρη εξάλειψή της, αφού, επιδιώκοντας «το πάντρεμα της παλαιάς με τη νέα τεχνική», παραμένει ακόμη ενεργή στο νησί μια σύγχρονη τυπογραφική επιχείρηση, έργο απογόνων παραδοσιακών τυπογράφων της Ερμούπολης (όπου τυπώθηκε και το ανά χείρας βιβλίο).

Η μελέτη για την εξέλιξη της τυπογραφίας στην Ερμούπολη συμπληρώνεται από μια σειρά πολύτιμων παραρτημάτων, όπου καταγράφονται με κάθε λεπτομέρεια τα τυπογραφεία της Ερμούπολης κατά τον 19ο αιώνα· οι εγγεγραμμένοι στο δημοτολόγιο της πόλης (1834-1940) τυπογράφοι· ένας αλφαβητικός κατάλογος τυπογράφων και άλλων συντελεστών· πληροφορίες για τα τυπογραφεία της Ερμούπολης όπως προκύπτουν από το αρχείο του Σώματος Επιθεωρητών Εργασίας (για τη δεκαετία 1976-1986)· κατάλογος τυπογραφείων κ.λπ. όπως καταχωρίζονται σε εμπορικούς οδηγούς (1891-1939)· κατάλογος εφημερίδων και περιοδικών που εκδόθηκαν στην Ερμούπολη (19ος - 20ός αι.)· τέλος, ένας λεπτομερής, θεματικά σχολιασμένος, κατάλογος συριανών εντύπων του 19ου αι., αναπαραγωγή του καταλόγου ομώνυμης έκθεσης που πραγματοποιήθηκε στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Ερμούπολης τον Αύγουστο του 2015, με επιμέλεια του συγγραφέα.

Παραδίδει έτσι στον μελετητή και τον αναγνώστη ένα πολλαπλώς χρήσιμο, αλλά και όμορφο, βιβλίο...

Γιάννης Θεοδωρόπουλος, Ελάφι σκεπασμένο με φρέσκο χιόνι, 2022