Χαλεπάς, ο πλάστης

Της Βέρας Παύλου*

ΒΛΑΣΗΣ ΣΚΟΛΙΔΗΣ, Δημιουργία και ψύχωση στον Γιαννούλη Χαλεπά, εκδόσεις Ερατώ, σελ. 160

Με κομμένη την ανάσα διάβασα το βιβλίο του ψυχαναλυτή Βλάση Σκολίδη. ‘Έχοντας επισκεφτεί το σπίτι-εργαστήρι του γλύπτη στον Πύργο και την συλλογή έργων του στο Ίδρυμα Τηνιακού Πολιτισμού, ξανασυναντήθηκα μαζί του στο Τελλόγλειο Ίδρυμα, στην έκθεση που συγκέντρωσε πάνω από 150 έργα –μεταξύ των οποίων οι Μήδειες, δέκα από τους 12 Σάτυρους και Έρωτα, το γλυπτό Οιδίπους και Αντιγόνη– και πλούσιο αρχειακό υλικό. Έφυγα με ένα ερώτημα που συνοδεύει την επώδυνη, πλούσια, μοναδική βιογραφία.

Ο Χαλεπάς γεννήθηκε το 1851 στην Τήνο, γιος του μαρμαροτεχνίτη Ιωάννη Χαλεπά -επιχειρηματία μαρμάρου με εργαστήρια σε Τήνο, Σύρο, Αθήνα, Πειραιά, Σμύρνη και Βουκουρέστι- και της Ειρήνης Λαμπαδίτη. Ασχολήθηκε από τα 18 του χρόνια με την τέχνη, στο Σχολείο Τεχνών της Αθήνας αρχικά, στην Ακαδημία Καλών Τεχνών του Μονάχου στη συνέχεια.

Η πρώτη περίοδος του έργου του (1870-1878) διακόπτεται από μεγάλη περίοδο νοσηλείας σε ψυχιατρείο. Μετά το θάνατο του πατέρα του, με αίτημα της μητέρας του εξέρχεται το 1902 και επιστρέφει στον Πύργο Τήνου, όπου ζει απομονωμένος ως βοσκός. Η δεύτερη περίοδος, μετά τον θάνατο της μητέρας του και της αδελφής του, 1918-1930 στην Τήνο, και η τρίτη περίοδος στην Αθήνα 1930-1938, αποτελούν απόγειο δημιουργίας. Η καταστροφή κάποιων σχεδίων και έργων σταματά, όπως και οι υποτροπές. Τι έγινε στις απαρχές του βίου του, πώς μεταλλάχθηκε η οδύνη σε περίοδο ήρεμη και δημιουργία έως τα 87 του χρόνια; Το αίνιγμα διαπραγματεύεται ο Σκολίδης, που έχει εντρυφήσει στη θεωρία των ψυχώσεων μεταφράζοντας το αντίστοιχο σεμινάριο του Λακάν. Με αναφορά σε πολλές πραγματείες για το έργο του Χαλεπά, έρχεται να υπερβεί μια ψυχολογίζουσα οπτική, που επιχειρεί να αναλύσει με βάση τα έργα του, τη σχέση με τον πατέρα, την μητέρα, τον ανδρισμό, τη σεξουαλικότητα, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα, από την ψυχαναλυτική προσέγγιση. Ο συγγραφέας θεωρεί «αυταπάτη να πιστεύει κανείς πως αγγίζει την αλήθεια ενός υποκειμένου ψυχαναλύοντας τα δημιουργήματά του, τα οποία δεν είναι μορφώματα του ασυνειδήτου, δεν εμπερικλείουν υποκειμενικές σημασίες, αλλά ανήκουν στην κατηγορία του αντικειμένου».

Επισημαίνει τα όρια της ερμηνευτικής παρέμβασης, ειδικά στην περίπτωση της ψύχωσης «που αφορά τη δυνατότητα ενός ομιλούντος όντος να συγκροτηθεί ως “απάντηση του πραγματικού”-réel, εκτός των γλωσσικών παραμέτρων της νοηματοδότησης». Στη λακανική σύνδεση φαντασιακού-συμβολικού-πραγματικού, το σύμπτωμα έρχεται να συγκρατήσει τον βορρόμειο κόμβο, ο οποίος στην ψύχωση καταρρέει υπό το βάρος της διάκλεισης του ονόματος του πατρός, με κάποια απαρχή. Στην περίπτωση του Χαλεπά, το πλάσιμο, η σωματικότητα του μόχθου, η μορφοπλαστική αφήγηση γίνεται σύνθωμα, μια προσωπική μοναδική δημιουργία που κρατά τους τρεις δακτυλίους, όντας εκτός της απώθησης που σηματοδοτεί τη νεύρωση.

Για τον Σκολίδη, ο Χαλεπάς, αφού πέρασε μια πρώτη φάση αποδιοργάνωσης με αφορμή μια ερωτική απογοήτευση, κατόρθωσε, μέσα από το πλάσιμο της ύλης, ν’αναλάβει την επιθυμία του και να συγκροτήσει έναν υποκειμενικό τρόπο ύπαρξης τα είκοσι τελευταία χρόνια της ζωής του, ένα είδος αυτοίασης που δεν απαντά σε καμία κοινωνική επιταγή εμπλοκής σε εργασία, κοινωνικότητα και σχέσεις όπως τις αντιλαμβάνεται ο σύγχρονος κόσμος. Ζούσε μόνος, με λιγοστά λόγια ανταλλαγής, αλλά δημιουργούσε πυρετωδώς. «Χαλεπάς ο πλάστης θα μπορούσε να είναι το όνομα του νέου υποκειμένου που ξεπρόβαλε».

Κατά τον Σκολίδη ο υποκειμενικός τρόπος, το πλάσιμο των γλυπτών, ομοιάζει με το πλάσιμο της γλώσσας στα έργα του Τζέημς Τζόις, ο οποίος επίσης έδωσε υποκειμενική απάντηση στην ψύχωση, με προσωπική επινόηση, ήτοι αποσυναρμολόγηση της γλώσσας μέσα από την επεξεργασία του γράμματος που δεν αποτελεί αφήγηση/μυθοπλασία. Η προσέγγιση του έργου του Χαλεπά, ανατρεπτική, απελευθερωτική, περιλαμβάνει πτυχές της βιογραφίας του που παρατίθεται στο τέλος, της ιστορίας της οικογένειας, όπου ένας από τους τρεις αδελφούς και μία αδελφή είχαν ψυχικά αναταράξεις, και έργα του. Ο αναγνώστης έχει ένα ιδιαίτερο μονοπάτι για να εντρυφήσει στον πολύπλοκο βίο.

*Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια

Νίκος Εγγονόπουλος, Ο ζωγράφος και το μοντέλο του, 1970, λάδι σε μουσαμά, 55 x 46 εκ., ιδιωτική συλλογή