Σεραφείμ Μάξιμος: Αναμνήσεις

«Είχα την ψυχολογία του χατζή. [...] Και ήμουνα και περίεργος να δω πώς θα μου φαινότανε αυτά που οι μπολσεβίκοι επιχειρούσαν στη Ρωσσία. Πήγαινα δηλαδή και με τα μάτια ανοιχτά, με κάποιο ερευνητικό και κριτικό πνεύμα, αν και συγκινημένος βαθύτατα».

Με τα λόγια αυτά περιγράφει ο Σεραφείμ Μάξιμος (1899-1962), ένας από τους σημαντικότερους διανοούμενους της κομμουνιστικής αριστεράς του Μεσοπολέμου, την πρώτη εντύπωση από την άφιξή του στη Σοβιετική Ένωση, το 1921, στις Αναμνήσεις (1908-1924), που κατέθεσε το 1958 στην εφημερίδα Μακεδονία.

Η πολύτιμη αυτή μαρτυρία γίνεται προσιτή στον αναγνώστη, χάρη στον ομώνυμο τόμο που κυκλοφορεί εντός των ημερών από τις εκδόσεις Θεμέλιο (σε συνεργασία με τα ΑΣΚΙ και το Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς), με εισαγωγικά κείμενα από τον Κωστή Καρπόζηλο και την Πόπη Πολέμη. Στη συνέχεια δημοσιεύουμε αποσπάσματα από τα δύο εισαγωγικά κείμενα.

Attalea Princeps

Της Πόπης Πολέμη*

Όταν [...] ο πενηνταοκτάχρονος Μάξιμος έχει την ευκαιρία να καταθέσει τη δική του μαρτυρία για τη ζωή του ως κομμουνιστή, αφήνει στην άκρη τη σαφώς τραυματική κομματική του διαδρομή, και επιλέγει να παραδώσει, μαζί με το καταστάλαγμα της εμπειρίας του, σελίδες της πνευματικής του αυτοβιογραφίας. Και αυτός ο άνθρωπος που είναι σαν να έχει ζήσει πολλές ζωές ώς τη στιγμή που προσάραξε στη Βιέννη, επιλέγει την παραμυθητική ανασκόπηση της αφετηρίας και την εξιστόρηση της διαδικασίας ενηλικίωσης που φέρνει στον νου την παράδοση του Bildungsroman. Προτιμά πράγματι να ανατρέξει στην παιδική του ηλικία στα παράλια της Προποντίδας, όπου μεγάλωσε «μέσα στις τρικυμίες, ανάμεσα στις θύελλες, κοντά στους μεγάλους κινδύνους και στις μεγάλες ελπίδες», στην εφηβεία του στην πολυπολιτισμική Κωνσταντινούπολη και στα πρώτα νεανικά του χρόνια, στη «σχολή λιποταξίας» που συνιστά ο τουρκικός στρατός, καθώς και στο καζάνι του Εύξεινου Πόντου, με τους ορίζοντες να πλαταίνουν. Κι όταν αργότερα θα περάσει στην αφήγηση της σοσιαλιστικής ζωής της Πόλης, όσο ο ελληνικός στρατός επιχειρούσε στη Μικρά Ασία, και του κινήματος στην Ελλάδα την επαύριον της καταστροφής, προτιμά να περιοριστεί σε στιγμιότυπα που αποδίδουν τον σφυγμό των γεγονότων, και σε χαρακτηριστικές φυσιογνωμίες, σαν τον μπάρμπ’ Αντρέα, συνδετικό κρίκο με τους πρωτοσοσιαλιστές του Πύργου Ηλείας στα τέλη του 19ου αιώνα, ή τους «ανισόρροπους» και τους ιδεοληπτικούς του κινήματος σε μια απροσδόκητη και μακροσκελή «διασκεδαστική παρένθεση».

Εκείνο που γίνεται έκδηλο διαβάζοντας το απομνημόνευμα του Μάξιμου είναι πως έχουμε μπροστά μας έναν οξυδερκή παρατηρητή και έναν προικισμένο αφηγητή, έναν άνθρωπο που, είτε ως έφηβος είτε ως νέος, του αρέσει να περιδιαβαίνει στα Γανόχωρα ή την Πόλη, τον Καύκασο ή τη Σοβιετική Ένωση, την Αθήνα ή την Καβάλα, του αρέσει να διανθίζει τον λόγο του με παρεκβάσεις και περιγραφές, ενώ συγχρόνως δεν παύει να σκέφτεται ως ιστορικός τις αναμνήσεις του και να ιστορικοποιεί τα βιώματά του, αποφεύγοντας τους αναχρονισμούς και τοποθετώντας τα εν τόπω και εν χρόνω. Μας προσφέρεται έτσι η δυνατότητα, πλάι στα συμβάντα της ζωής ενός συγκεκριμένου ατόμου, να αφουγκραστούμε νοοτροπίες και συμπεριφορές που υπερβαίνουν την ιδιαίτερη ατομική περίπτωση.

Ένας διεθνικός επαναστάτης

Του Κωστή Καρπόζηλου*

Η αφήγηση του Σεραφείμ Μάξιμου αναδεικνύει τη ρευστή πολιτική γεωγραφία της στιγμής που έχουμε συνηθίσει να βλέπουμε ως «μετάβαση» στον Μεσοπόλεμο με τις παγιωμένες συνοριακές χαράξεις, την ανάδυση νέων πολιτικών καθεστώτων και οριοθετημένων κρατικών σχηματισμών. Εδώ δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό. Το αντίθετο. Οι συνοριακές χαράξεις είναι προσωρινές και ασταθείς διευθετήσεις, άνθρωποι μετακινούνται άναρχα στον χώρο, υβριδικές μορφές κυριαρχίας εμφανίζονται και εξαϋλώνονται, πολεμικές αναμετρήσεις βρίσκονται σε εξέλιξη και η καθημερινή τους έκβαση αναδιαμορφώνει τον χάρτη και τους ανθρώπους του. Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος -και άρα η μετάβαση στον Μεσοπόλεμο- δεν τελείωσε την ίδια μέρα. Στον κόσμο που αναφέρεται ο Μάξιμος ο πόλεμος είναι μια παρατεταμένη συνθήκη που εκκινεί από τη βαλκανική χερσόνησο, περνάει από την Οθωμανική Αυτοκρατορία και απολήγει στις νότιες επαρχίες της παλιάς τσαρικής Ρωσίας. Σε αυτό το γεωγραφικό συνεχές, η Κωνσταντινούπολη του 1920 είναι μια παγκόσμια πόλη· υπό τον έλεγχο της Κοινωνίας των Εθνών η Πόλη του Σεραφείμ Μάξιμου είναι η πόλη που οι δρόμοι της κατακλύζονται από στρατιώτες και πρόσφυγες, όπου εξυφαίνονται σχέδια και διακινούνται φήμες, που διασυνδέεται με διαφορετικά σημεία του ορίζοντα μέσα από την κίνηση των ανθρώπων και των προσδοκιών.

[…] Στο ενιαίο κομμουνιστικό κόμμα ολόκληρου του κόσμου ένας εικοσιτριάχρονος νεαρός μπορεί να αναχωρήσει από τη Μόσχα στα τέλη του 1922 και σε λίγους μήνες να βρίσκεται στην ηγεσία ενός τμήματος της Διεθνούς που έως εκείνη τη στιγμή τού ήταν παντελώς άγνωστη. Αυτή ήταν η περίπτωση του Σεραφείμ Μάξιμου - του πρώτου που άνοιξε το δρόμο διασύνδεσης της Μόσχας με την Αθήνα. Η αυτοβιογραφική του αφήγηση εδώ είναι εξαιρετικά κρυπτική. Ο Μάξιμος πρέπει να βρισκόταν ήδη στη Μόσχα όταν έφτασαν εκεί οι σύντροφοί του - πιθανότατα η παρουσία του να σχετίζεται με τις προπαρασκευαστικές εργασίες του τέταρτου συνεδρίου της Διεθνούς. Στο ίδιο κλίμα αναχώρησε πρώτος από όλους. Είναι ένα ξεχωριστό ταξίδι - ο Μάξιμος διέσχισε με τρένο την ανατολική και κεντρική Ευρώπη, ενώ στη συνέχεια οι σύντροφοί του χρησιμοποίησαν τον δίαυλο της Μαύρης Θάλασσας για να φτάσουν στην Ελλάδα. Αν και ο Μάξιμος δεν είχε επισκεφτεί ποτέ την ελληνική επικράτεια, ήξερε πού έπρεπε να κατευθυνθεί: στην έδρα του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδος (Κομμουνιστικού). Ακολουθεί μια πορεία μετεωρικής ανόδου στον εσωτερικό μηχανισμό: αρχικά ανέλαβε την καθοδήγηση της κομματικής οργάνωσης στην Καβάλα, στη συνέχεια της νεολαίας και τον Σεπτέμβριο του 1923, στα είκοσι τέσσερά του, ο Μάξιμος είναι ένα από τα τέσσερα μέλη της νέας Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος.

* Η Πόπη Πολέμη είναι ιστορικός, υπεύθυνη του Βιβλιολογικού Εργαστηρίου "Φίλιππος Ηλιού". Ο Κωστής Καρπόζηλος είναι ιστορικός, διευθυντής των ΑΣΚΙ.

Κατερίνα Μπότσαρη, The Passage, 2022,υγρό γυαλί, τσιμέντο, χρώμα σε σκόνες, ξύλο,
σιλικόνη, χαλκός, 123 x 23 x 150 εκ.