Από τη λαϊκή στην αστική Αποκριά

Της Ελίζας Άννας Δελβερούδη*

ΝΙΚΟΣ ΠΟΤΑΜΙΑΝΟΣ, «Της αναιδείας θεάματα». Κοινωνική ιστορία της Αποκριάς στην Αθήνα, 1800-1940, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σελ. 328

Στη νέα του μελέτη, που εξέδωσαν οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης στη σειρά «Ιστορία και Κοινωνία» (διευθυντής σειράς Χρήστος Χατζηιωσήφ), ο συγγραφέας παρουσιάζει την εξέλιξη των εορτασμών της αποκριάς στην Αθήνα, από τα οθωμανικά χρόνια μέχρι τον μεσοπόλεμο. Ο αναγνώστης θα χαρεί όχι μόνο τον πλούτο των πληροφοριών αλλά και την ευχάριστη αφήγηση· θα περιηγηθεί στις γιορτινές επιτελέσεις και, ταυτόχρονα, στην πόλη που αναπτυσσόταν όσο περνούσαν τα χρόνια· θα γνωρίσει τις ψυχαγωγικές συνήθειες των κατοίκων της, παλαιών και νέων, που συνέρρεαν από τα άλλα μέρη της χώρας και από το εξωτερικό, μεταφέροντας ταυτόχρονα δραστηριότητες και νοοτροπίες και αλλάζοντας την πολιτισμική μορφή της σε διάρκεια μεγαλύτερη του αιώνα.

Στη μελέτη αξιοποιείται ένας μεγάλος αριθμός πρωτογενών και δευτερογενών πηγών: οι μεταγενέστερες περιγραφές των αθηναιογράφων, του Δημητρίου Καμπούρογλου, του Παναγή Σκουζέ και του Γιάννη Βλαχογιάννη, και των περιηγητών για τα οθωμανικά χρόνια· ημερολόγια, αναμνήσεις και αλληλογραφία των ξένων, προσωρινών ή μόνιμων κατοίκων της εποχής του Όθωνα, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται και γυναίκες (Βιλελμίνη φον Πλύσκω, Χριστιάνα Λυτ, βασίλισσα Αμαλία)· αρχεία συλλόγων και προσωπικοτήτων και, κυρίως μετά το 1870, ο Τύπος, καθημερινός και περιοδικός, σύντομα σχόλια των δύο αράδων, χρονογραφήματα, άρθρα σχολιασμού, σύγχρονα με τα γεγονότα ή μεταγενέστερα, από αυτόπτες μάρτυρες, συγγραφείς και δημοσιογράφους.

Η πληθώρα των στοιχείων ερμηνεύεται παραγωγικά κυρίως με τη βοήθεια της θεωρίας του Αντόνιο Γκράμσι περί ηγεμονίας, και τη συζήτηση θεωριών όπως του Μιχαήλ Μπαχτίν για το λαϊκό γέλιο και του Victor Turner για τη μεταιχμιακότητα και το μεταιχμιώδες, την πορεία από μια μορφή κοινωνικής εκδήλωσης, εδώ της Αποκριάς, σε μιαν άλλη, την οποία υποβάλλουν και επιδιώκουν οι εκφραστές των κοινωνικών εξελίξεων, αφ’ ης στιγμής αποκτούν τη σχετική πολιτική δύναμη. Ωστόσο η θεωρία παραμένει στο παρασκήνιο και δεν καθοδηγεί την προσαρμογή του υλικού στα δεδομένα της, αντίθετα, χρησιμοποιείται μόνο ως τρόπος για να ερμηνευθούν τα σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα στις πολλαπλές όψεις τους.

Δύο ενότητες είναι διακριτές στο βιβλίο. Η πρώτη αντιστοιχεί στα κεφάλαια 1-4 και παρακολουθεί, χονδρικά, τις εξελίξεις σε ενότητες χρόνου. Η δεύτερη πραγματεύεται συνεκτικά δύο θέματα που έχουν αναδυθεί στις προηγούμενες σελίδες: τις «Απόκριες των γυναικών» και τον «Χώρο».

Τα οθωμανικά και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Όθωνος είναι αυτά της παράδοσης, όπου οι ντόπιοι κάτοικοι και όσοι εγκαθίστανται στη νέα πρωτεύουσα εορτάζουν, είτε ως συμμετέχοντες είτε ως θεατές, με τρόπους κληροδοτημένους από το παρελθόν. Κατά την οθωνική περίοδο, από το 1834 και μετά, ξεκινούν οι μετασχηματισμοί, που δεν αφορούν καταρχάς την Αποκριά αλλά τους τρόπους διασκέδασης της ανώτερης κοινωνικής ομάδας, γύρω από τη βασιλική αυλή. Οι ευρωπαϊκές εμπειρίες στη μουσική, στον χορό και στα κατάλληλα μουσικά όργανα φεύγουν σιγά-σιγά από το παλάτι και τα μέγαρα των πλούσιων οικογενειών και κατακτούν ευρύτερα κοινωνικά στρώματα.

Η Αποκριά είναι μια συγκεκριμένη στιγμή μέσα στον χρόνο που επιτρέπει να παρατηρήσουμε αρχικά τη συνύπαρξη παραδοσιακών και νέων τρόπων εορτασμού και διασκέδασης, καθώς και τις κοινωνικές ομάδες που προσχωρούν με μεγαλύτερο ή μικρότερο ενδιαφέρον στις καινοτομίες. Φαίνεται επίσης πόσο η ψυχαγωγία, οι εορτασμοί και η συμμετοχή σ’ αυτούς είναι στενά συνυφασμένοι με τη δομή και την έκταση της πόλης. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ίσως η γιορτή της Καθαράς Δευτέρας, τα Κούλουμα, που από τις αρχές του 19ου αιώνα εορτάζονται με την «πάνδημη» συγκέντρωση των κατοίκων στους Στύλους του Ολυμπίου Διός, όπου περνούν τη μέρα με την οικογένεια και τους κοντινούς γνώριμους, με φαγητό, κρασί, δημοτική μουσική και χορούς. Στη γιορτή συμμετέχουν όλες οι κοινωνικές τάξεις της πόλης, ακόμα και οι βασιλείς που επισκέπτονται έφιπποι το μέρος και περνούν χρόνο με τον υπόλοιπο κόσμο.

Στα χρόνια του Γεωργίου Α' γίνονται ευδιάκριτες οι αλλαγές, όχι μόνο επειδή οι βασιλείς δεν συμμετέχουν, οπότε απέχει και η ακολουθία τους και τους μιμούνται οι εύπορες τάξεις· αλλά και επειδή η πόλη έχει μεγαλώσει αρκετά, και επεκτείνεται συνεχώς, προς νέες συνοικίες, εγγύτερες σε άλλες εξοχές και όχι πια στους Στύλους. Νέοι κάτοικοι συρρέουν στο διοικητικό και εργασιακό κέντρο της χώρας προς αναζήτηση καλύτερων συνθηκών δουλειάς και ζωής, ή και κοινωνικής ανέλιξης. Πληθαίνουν οι κατοικίες και αλλάζει το μέγεθός τους, γίνονται πιο ευρύχωρες, κατάλληλες να φιλοξενήσουν εορτασμούς με μουσική και χορό, κατά τα πρότυπα των ανώτερων τάξεων. Παράλληλα εμπορευματοποιούνται οι διασκεδάσεις· εγκαινιάζονται νέοι δημόσιοι, κλειστοί, κατάλληλοι χώροι, όπως τα χοροδιδασκαλεία και τα κέντρα στις γειτονιές αλλά και τις διάφορες εξοχές.

Τα παραπάνω, μαζί με τον εμπλουτισμό των οργανωμένων δημοσίων θεαμάτων που απευθύνονταν κυρίως σε μικροαστικά και λαϊκά στρώματα (φασουλής, καραγκιόζης, θέατρα ποικιλιών), αποτελούν όψεις της εξέλιξης των τρόπων διασκέδασης στην Αθήνα. Ειδικότερα τις μέρες της Αποκριάς, υποχωρούν δράσεις «μαγικού» χαρακτήρα, όπως τα «ταράματα», άνδρες και παιδιά που έτρεχαν στους δρόμους με εκκωφαντικό θόρυβο για να «διώξουν το κακό», ή πρόχειρες μεταμφιέσεις με βρώμικα ρούχα και κουρέλια, που αλληλεπιδρούσαν με θεατές στο δρόμο με ρεβυθοπόλεμο και πειράγματα, συχνά βίαια. Επιβιώνουν ωστόσο κάποια θεάματα του δρόμου, όπως η γκαμήλα και το γαϊτανάκι, που εκτελούν άνδρες, ενώ οι γυναίκες που συμμετέχουν θεωρούνται ελευθερίων ηθών. Η πρόταση του Ποταμιάνου είναι ότι αφ’ ής στιγμής η εκσυγχρονιστική μερίδα της άρχουσας τάξης κατακτά όχι μόνο την οικονομική και πολιτική, αλλά και την πολιτιστική ηγεμονία, κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, οι αυθόρμητες, βιωματικές, ανεξέλεγκτες, παραδοσιακές εκδηλώσεις των ημερών της Αποκριάς περιστέλλονται, και αναπτύσσεται ένα νέο μοντέλο εορτασμού, με οργανωμένες, ευπρεπείς παρελάσεις, τις οποίες οργανώνουν τα κομιτάτα, ειδικές επιτροπές, που αποφασίζουν για τις συμμετοχές, τις μασκαράτες, τα θέματα των αναπαραστάσεων και των μεταμφιέσεων. Η ευπρέπεια γίνεται ο νέος αποδεκτός τρόπος δημόσιας συμπεριφοράς, προς τον οποίο συμμορφώνονται οικειοθελώς οι Αθηναίοι, προσαρμόζοντας αναλόγως τη διασκέδασή τους, ακόμα κι αν πρέπει να θυσιάσουν στον βωμό της την αγαπημένη τους πολιτική σάτιρα.

* Η Ε. Α. Δελβερούδη είναι ιστορικός του θεάτρου και του κινηματογράφου

Kalos&Klio, The Wheel Of Democracy, 2017– 2019, χειροποίητο χαλί από
Θιβετιανό μαλλί Yak, 270 x 170 εκ.