Η εκπαίδευση στην Επανάσταση

Του Άλκη Ρήγου

Σχεδόν 200 χρόνια από την Επανάσταση, και για πρώτη φορά από την σύσταση του ελληνικού κράτους μιας σαρανταεξάχρονης ομαλής πολιτικής ζωής, θα περίμενε κανείς να είχαμε υπερβεί, τουλάχιστον σε εκπαιδευτικό πεδίο, στερεότυπα και μυθεύματα που ακολούθησαν εκείνο το ανεπανάληπτο ιστορικό γεγονός. Ότι θα είχαμε πια κατακτήσει την αναγκαία αυτογνωσία και τον στοιχειώδη αναστοχασμό, που επιβάλει οι επέτειοι να αποτελούν δημιουργική εισβολή του χθες χρόνου στο παρόντα...

Ότι θα είχαμε, ως εκπαιδευτικό σύστημα και ως πολιτική ηγεσία του υπουργείου Παιδείας, κατορθώσει να δέσουμε λειτουργικά το κοινωνικό και πολιτικό πρόταγμα-όραμα, που φλόγιζε τους φορείς εκείνης της επαναστατικής έκρηξης «νεανικού θράσους και φαντασίας», όπως την καταγράφει ο Hobsbawm, με τις διεργασίες που το δημιούργησαν και ιδιαίτερα το ρόλο της παιδείας .

Της παιδείας που ο Ρήγας στα «Δίκαια του Ανθρώπου» στο άρθρο 22 την θεωρεί όχι απλά δημόσιο αγαθό αλλά χρέος: Όλοι χωρίς εξαίρεσιν , έχουν χρέος να εξεύρουν γράμματα. Η Πατρίς έχει να καταστήση σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και θηλυκά παιδιά. Εκ τωνγραμμάτων γεννάται η προκοπή, με την οποίαν λάμπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστορικοί συγγραφείς, εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδίδεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα η δε ελληνική να είναι απαραίτητος.

Τι γνωρίζουμε αλήθεια για τις Μεγάλες Σχολές και τα σχολεία που ιδρύθηκαν παντού, ακόμη και στο Μεσολόγγι την ώρα της πολιορκίας του, όπου στην διδακτική ύλη υπήρχε και η διδασκαλία μιας ευρωπαϊκής γλώσσας; Τι μαθαίνουμε για τις μεταφράσεις βιβλίων φυσικής και φιλοσοφίας, τα τυπογραφεία που ξεφύτρωναν παντού, τις εκδόσεις που έκαναν, τις εφημερίδες, τα ποιήματα και τις προκηρύξεις που έβγαζαν; Τον καταλυτικό ρόλο σε όλα αυτά των διαφωτιστικών προταγμάτων και τις προσπάθειες του Κοραή, μέσα από την μόρφωση των παιδιών οι ραγιάδες να γίνουν πολίτες Έλληνες και την πεποίθησή του ότι στη μεταμόρφωση αυτή η εκπαίδευση των βασικών ιδεών που διαμόρφωσαν την ταυτότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού έχει να παίξει καταλυτικό ρόλο, θεωρώντας τον φωτισμό του γένους απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιοποίηση της Ελευθερίας που θα αποδίδονταν με τα όπλα. Γι’ αυτό και εκδίδει τα «Πολιτικά» του Αριστοτέλη στα 1821 και την επόμενη χρονιά τα «Ηθικά Νικομάχεια». Προσπάθειες τις οποίες αντιμάχεται και καταδικάζει με «ιερό μένος», η ηγεσία της εκκλησίας και ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε΄ –που συγκάλεσε και ειδική Σύνοδο, στις 24 ή 27 Μαρτίου, ενώ έχει ήδη ξεσπάσει η Επανάσταση… «περί καθαιρέσεως των φιλοσοφικών μαθημάτων» την οποία συνυπέγραψαν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων και άλλοι 21 αρχιερείς– όχι όμως και σειρά κατώτερων κληρικών, όπως οι αρχιμανδρίτες Άνθιμος Γαζής και Θεόκλητος Φαρμακίδης ή ο διάκονος Γρηγόριος Κωνσταντάς, οι οποίοι εργάστηκαν συστηματικά ήδη από τα προεπαναστατικά και τα επαναστατικά χρόνια, για την θεμελίωση ενός δημόσιου εκπαιδευτικού συστήματος με βάση τα διαφωτιστικά προτάγματα. Ότι στα πλαίσια αυτά κυκλοφορούσε με την έναρξη του Αγώνα στη Μόσχα ο έκτος τόμος του συλλογικού «Στοιχειώδης Εγκυκλοπαίδεια των Παιδαγωγικών Μαθημάτων», βασισμένο στις σύγχρονες παιδαγωγικές αντιλήψεις Γερμανών παιδαγωγών, προσαρμοσμένες στις ελληνικές συνθήκες. Ανάμεσα στους συντάκτες του συναντάμε τον Γεώργιο Γεννάδιο, τον οποίο στα επόμενα επαναστατικά χρόνια τον βρίσκουμε να εργάζεται ως εκπαιδευτικός στο Ναύπλιο, καθώς και το γνωστό μέλος της Φιλικής Εταιρείας και συνεργάτη του «Λόγιου Ερμή» Γεώργιο Λασσάνη που επίσης κατεβαίνει στην επαναστατημένη Ελλάδα.

Τι γνωρίζουμε πράγματι για όλα αυτά, που δεν ήταν προσπάθειες κάποιων μεμονωμένων λογίων, αλλά προσδοκία της επαναστατημένης «μεγαλουργού και σοφής νεότητας» σύμφωνα με τον Κωστή Παλαμά. Πότε τέτοιες μέρες στα σχολεία μας θα αναλύσουμε τέτοια κείμενα; Πότε θα μιλήσουμε για το ότι ήδη από τα πρώτα κείμενα των τοπικών κυβερνήσεων, της Πελοποννησιακής Γερουσίας και της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος, αναφέρονταν η ανάγκη δημιουργίας …μικτών σχολείων «αρρένων τε και θηλέων» όπου η φοίτηση θα γίνονταν «αμισθί», δηλαδή δωρεάν!

Αλλά και για τα επαναστατικά συνταγματικά κείμενα, από εκείνο του 1823 που ανέθετε στον μινίστρο των Εσωτερικών να ασχοληθεί «μετ’ επμελείας εις την είσαξιν και διάδωσιν των φώτων, των τόσον αναγκαίων δια την επίδωσιν του Έθνους». Την καθιέρωση ήδη με ειδική μεταβατική διάταξη στο συνταγματικό κείμενο του 1823 «καθ’ όλην την επικράτειαν» της, πρωτοποριακής για την εποχή της παιδαγωγικά, αλληλοδιδακτικής μεθόδου, όπου όπως σημειώνει ο Αλέξης Δημαράς ο δάσκαλος δίδασκε εκατοντάδες παιδιά, με την βοήθεια των πιο προχωρημένων μαθητών του, Μέθοδο που είχε εισάγει ο Άγγλος παιδαγωγός Iosef Lancaster και χρησιμοποιούνταν την ίδια εποχή στην Αγγλία και Γαλλία και είχε θεωρηθεί «θείο δώρο», την οποία επαινούσε ο Κοραής ως σημαντικό όπλο για την καταπολέμηση κάθε μορφής τυραννίας και για την διάδοση των φιλελεύθερων αρχών και η οποία όπως έγραφε ο Νεόφυτος Βάμβας για να επικρατήσει συγκρούστηκε με τις παλιές αντιλήψεις που είχαν καταντήσει μόνο πια φορείς «θρήνου και αγανακτήσεως».

Ή ότι κατά την διάρκεια της πιο σκληρής επαναστατικής περιόδου, η Βουλή του αγωνιζόμενου λαού, προχωρά στα 1824 στη διατύπωση πρόβλεψης για τρείς εκπαιδευτικές βαθμίδες (κατώτερη, μέση και ανώτερη ) σύμφωνα με το σχήμα που είχε καθιερωθεί από την Γαλλική Επανάσταση. Τονίζοντας ταυτόχρονα την ανάγκη να εξουδετερωθούν οι δυνάμεις που βλέπουν με δυσπιστία τη διάδοση της εκπαίδευσης, γιατί απειλεί τα ποικίλα συμφέροντά τους, και προς τον σκοπό αυτό προχωρά στο διορισμό «Εφόρου της παιδείας και ηθικής ανατροφής των παίδων». Με πρώτους εφόρους αυτούς τους ξεχωριστούς εκπροσώπους του νεοελληνικού διαφωτισμού ιερωμένους, τον Φαρμακίδη στην αρχή και στη συνέχεια τον Κωνσταντά. Ενώ την ίδια περίοδο η «Φιλόμουσος Εταιρεία» ιδρύει στην Αθήνα παρθεναγωγείο με την διεύθυνση ενός επίσης φωτισμένου εκπαιδευτικού, του Νεόφυτου Νικητόπουλου, ο οποίος, σύμφωνα με τον Αλέξη Δημαρά, δεν απέβλεπε μόνο στην μετάδοση γνώσεων στις μαθήτριες του, μια που ανήκαν στην πρώτη γενιά των Ελλήνων που θα ζούσε ελεύθερη, οπότε η αγωγή τους έπρεπε να είναι πριν απ’ όλα πολιτική!

Η ολοκλήρωση της όλης εκπαιδευτικής μέριμνας των επαναστατικών χρόνων έρχεται με το Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος ( Τροιζήνα 1η Μαΐου 1927) όπου η μέριμνα για την παιδεία περνά στον Γραμματέα «επί του Δικαίου και της Παιδείας». Ο στόχος σαφής: ένα δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα κλιμακούμενο σε τρείς βαθμίδες, το οποίο θα προσφέρεται δωρεάν σε αγόρια και κορίτσια κάτω από την επίβλεψη της Βουλής και θα αποσκοπεί στη διαμόρφωση ελεύθερων πολιτών, με συνείδηση των καθηκόντων και δικαιωμάτων τους. Είναι δε εντυπωσιακό ότι αυτό το πολιτικό παιδευτικό όραμα πουθενά δεν εμπλέκεται με την Εκκλησία ως θεσμό, η οποία ήταν άλλωστε εχθρική απέναντί του!

Το πώς αυτός ο προσανατολισμός άρχισε να αλλάζει ριζικά, ήδη από τα χρόνια του Καποδίστρια, όπου το εκπαιδευτικό σύστημα επικεντρώνεται σ’ ένα φιλανθρωπικό και σωφρονιστικό χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό δείγμα αυτής της μεταστροφής είναι η με προσωπική συμβολή του Κυβερνήτη, ίδρυση, αμέσως μετά την άφιξή του, ενός ορφανοτροφείου όπου οι τρόφιμοί του υποβάλλονται σε μια βαριά σκληραγωγία («προσκεφάλαιον μια πέτραν» ) και αντιμετωπίζουν μια σειρά ποινών που φτάνουν μέχρι την… διαπόμπευση. Αντιλήψεις τόσο διαφορετικές από εκείνες π.χ. του Νεόφυτου Βάμβα, ο οποίος ζητούσε από τους δασκάλους να φέρονται «εις τα αθώα παιδία με τρόπον γλυκύν και σεμνόν» ή τις φιλελεύθερες παιδαγωγικές μεθόδους του Νικητόπουλου. Αυτή η πολιτική «πεφωτισμένης δεσποτείας» –όπως την χαρακτηρίζει ο Αλέξης Δημαράς– ήταν φυσικό να προκαλέσει αντιδράσεις και απογοητεύσεις. Σε αυτό το κλίμα εντάσσεται και η πρώτη μαθητική απεργία και οι ταραχές που ακολούθησαν, στο Κεντρικό Σχολείο της Αίγινας, αλλά και οι αυταρχικές μέθοδοι αντιμετώπισής της. Όλα αυτά αποτελούν όμως μια άλλη, ιδιαίτερα διδακτική και οδυνηρή ιστορία, η οποία υπερβαίνει τα όρια τούτου του κειμένου, όχι όμως και την από τότε ανάγκη μιας ριζικής εκπαιδευτικής φιλελεύθερης μεταρρύθμισης, η οποία θα επαναφέρει στην επικαιρότητα τα επαναστατικά εκείνα οράματα, διευρύνοντάς τα προφανώς με τα νέα δεδομένα της παιδαγωγικής επιστήμης.

[Αποσπάσματα από το υπό έκδοση βιβλίο του, 1821: Μια Επανάσταση «νεανικού θράσους και φαντασίας»]

Χάρτης της Ελλάδας με ιταλικό υπομνηματισμό, τέλη 17^ου - αρχές 18^ου αι., αυγοτέμπερα σε ξύλο, 110 x 88,5 εκ.,
Μουσείο Μπενάκη, δωρεά Helen Keckeis-Tobler