Ο κομμουνιστής Παζολίνι

ΤΟΥ ΤΑΚΗ ΚΟΚΟΡΗ

Στον Γιώργο Χρονά

Την Μεγάλη Παρασκευή είδα πάλι στη Κανάλι της Βουλής το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, του Πιέρ Πάολο Παζολίνι.

Δεν θα πω τίποτα για την πρόδηλη καλλιτεχνική αξία του έργου, ούτε για τις διαφορές της αφήγησής του, σε σχέση με τις υπόλοιπες, γνωστές φιλμικές αναπαραστάσεις βιβλικών θεμάτων∙ είναι άλλωστε προφανής η απόσταση αυτής της ταινίας, η λαϊκότητα της σκηνικής της γλώσσας, από τις άλλες  όπου κυριαρχεί η μεταφυσικότητα.

Από τα πάμπολλα όμως στοιχεία μεταμυθοπλασίας, θα επισημαίνω τη σκηνή όπου ο Χριστός μιλά σε μια πλατεία. Πρόκειται για ευθεία αναφορά στην πολύ γνωστή φωτογραφία, όπου ο Λένιν μιλά σε μια πλατεία, ανεβασμένος σε ένα βάθρο, ενώ στη βάση του βάθρου διακρίνεται ο Τρότσκι (ο οποίος στη συνέχεια «σβήστηκε» από τη φωτογραφία, δημιουργώντας ένα διαχρονικό αριστερό άλγος).

Ας σταθούμε όμως στη σκηνή αυτή, συνυπολογίζοντας ότι η μουσική της ταινίας, που την έχει επιλέξει και επιμεληθεί ο ίδιος ο Παζολίνι, αποτελείται από θέματα και σπαράγματα διάφορων μουσικών έργων, «υψηλών» και «ταπεινών». Εδώ, λοιπόν, ακούγεται το πολύ γνωστό ρώσικο λαϊκό τραγούδι, το οποίο τραγουδούσε ο λαός της Μόσχας στην κηδεία του Λένιν. Το ενέταξε δε ο Σοστακόβιτς στη γραμμένη το 1957,  επίσης μεταμυθοπλαστική 11η συμφωνία του (μαζί με άλλα 15 ρώσικα λαϊκά τραγούδια, κι ένα πολωνικό). Στα καθ' ημάς, το τραγούδι είναι γνωστό ως "Επέσατε θύματα".

Στη βιογραφολογία του Παζολίνι δεν λείπει ποτέ η πληροφορία, πως διεγράφη από το κομμουνιστικό κόμμα Ιταλίας γιατί ήταν ομοφυλόφιλος. Ποτέ όμως δεν αντιμετωπίζεται το αυτονόητο γεγονός, ότι δηλαδή υπήρξε κομμουνιστής. Μάλιστα, το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο είναι ταινία του 1964, δηλαδή της πλήρους ωριμότητάς του.

Ο Παζολίνι ανήκει στη χορεία των μεγάλων του νεορεαλισμού, οι οποίοι προσπάθησαν να κάνουν εφαρμοσμένη αισθητική την ιδεολογία τους, αυτοστρατευόμενοι επί συναπτές δεκαετίες. Επιχείρησαν δηλαδή να διαχειριστούν καλλιτεχνικά την πανευρωπαϊκή λαϊκότητα, που αναδύθηκε από τις στάχτες, τα ερείπια και τη φρίκη του Β΄ παγκοσμίου πολέμου. Να προσδώσουν σε αυτή τη λαϊκότητα μια γκραμσιανή ταυτότητα, ώστε να μη γίνει πάλι έρμαιο του φασιστικού λαϊκισμού.

Προσπάθησαν να καλύψουν, ως ακραιφνείς κομμουνιστές, το φαντασιακό και πολιτισμικό κενό, το κενό μιας λαϊκής αφήγησης και προοπτικής. Και όντως είχαν εντυπωσιακά αποτελέσματα, που εκφράστηκαν σε όλα τα πεδία της ιταλικής κοινωνίας. Για του λόγου το αληθές, ας δούμε τη χαώδη διαφορά, ανάμεσα στη μεταπολεμική ιταλική και νεοελληνική κουλτούρα, μέχρι και αυτό το ρεύμα να εξαντλήσει τη δυναμική του, αφήνοντας πάλι ένα κενό.

Ένα κενό που και σήμερα διογκώνεται, ιδιαίτερα στην Ιταλία, και, ελλείψει κάποιας εξ αριστερών πρότασης, το αίτημα της λαϊκότητας κατευθύνεται, και βρίσκει στέγη, στον Σαλβίνι. Δεν έχει καμία σημασία να επισημάνει κανείς τις αντιφάσεις και τα αδιέξοδα αυτής της παράταιρης στέγασης της λαϊκότητας στον Σαλβίνι – ανάλογες αντιφάσεις υπήρχαν και με τον Μουσολίνι. Το σημαντικό είναι πως το κενό πάλι γιγαντώνεται.

Δεν πρόκειται μόνο ή κυρίως για πολιτικό κενό, αλλά για πολιτισμικό, για ιστορικό κενό. Το οποίο οι συμβατικές προοδευτικές πολιτικολογίες ή δικαιωματολογίες απλώς το αναπαράγουν. Και αν το εγχείρημα του νεορεαλισμού ήταν τελικά αδιέξοδο, έτσι γίνεται πάντα στην ιστορία: αναζητούμε το επόμενο εγχείρημα, το επόμενο πρόταγμα.