Οικογένεια και σεξουαλικότητα στο μεταίχμιο μιας εποχής

ΤΗΣ ΑΙΓΛΗΣ ΜΠΡΟΥΣΚΟΥ

ΑΝΝΑ ΜΑΤΘΑΙΟΥ, Οικογένεια και σεξουαλικότητα. Μεταξύ παράδοσης και νεωτερικότητας. Ελληνικές μαρτυρίες, 17ος - αρχές 19ου αι., εκδόσεις Μέλισσα,σελ. 280

Προσέχετε λοιπόν άπασαι αι παρθένοι να μην αγαπάτε τους χορούς, να μην αγαπάτε τα παιγνίδια, αλλ’ ούτε τα τραγούδια, ότι αυτοί οι χοροί και τα παιγνίδια είναι η πομπή του Σατανά (...) Από αυτούς τους χορούς γεννώνται ορέξεις σατανικαί, επιθυμίαι ασελγείς και οφθαλμοπορνεία και άλλα πολλά σατανικά πάθη της αλόγου σαρκός (...)

Ευτυχώς το απόσπασμα αυτό (από το Βιβλίον ηθικόν καλούμενον Οδός Αγαθή σώματος και ψυχής) του Πηλιορείτη λόγιου Αργύρη Φιλιππίδη, γραμμένο το 1817, δεν αφορά την ιστορικό Άννα Ματθαίου, παρά μόνον ως μαρτυρία που φωτίζει το θέμα με το οποίο καταπιάνεται στο τελευταίο βιβλίο της: οι όψεις του αφηγηματικού και κανονιστικού, του θρησκευτικού και του ιατρικού λόγου για την οικογένεια και τη σεξουαλικότητα, από τον 17ο έως τις αρχές του 19ου αιώνα. Οι ορέξεις και οι επιθυμίες της συγγραφέως, αλλά και το πάθος της, σοφά και με υπομονή καλλιεργημένα, την οδηγούν, εδώ και πολλά χρόνια, στη συνεπή μελέτη πολλαπλών όψεων του παρελθόντος: τη διατροφή, την οικογένεια, την παιδική ηλικία, την ιστορία του εντύπου και όχι μόνον.

Στο βιβλίο αυτό, που εγκαινιάζει στις εκδόσεις Μέλισσα τη νέα σειρά «Ζητήματα Ιστορίας», η Άννα Ματθαίου εισάγει καταρχάς τις ζωτικές σχέσεις των ιστορικών μελετών με τις υπόλοιπες κοινωνικές επιστήμες, έτσι όπως ήρθαν σε επαφή και διαμορφώθηκαν, γύρω από τα ζητήματα της ιστορίας της οικογένειας, της παιδικής ηλικίας, των γυναικών και του φύλου, της σεξουαλικότητας, των συναισθημάτων. Ακόμα, προσεγγίσεις που αναφέρονται στις μορφές συμβίωσης χριστιανών, μουσουλμάνων και εβραίων, εδώ ιδιαίτερα τους μεικτούς γάμους.  Η έμφαση στις μελέτες γύρω από την ελληνική κοινωνία αυτών των αιώνων, σε διάφορους τόπους, στην αγροτική αλλά και στην αστική κοινωνία, στηρίζεται στην παρουσίαση μιας πολύτιμης βιβλιογραφίας που έχει παραχθεί τις τελευταίες δεκαετίες και που είναι, στην ουσία, κατάκτηση προς την κατεύθυνση της διεπιστημονικότητας στην Ελλάδα.

Το βιβλίο οργανώνεται γύρω από τα ερωτήματα που θέτει η συγγραφέας στις πηγές που επέλεξε. Με ποιον τρόπο γεμίζονται τα κενά ανάμεσα στον λόγο, στα κείμενα που φτάνουν ώς τις μέρες μας, και στις χαμένες πράξεις των ανθρώπων, ανδρών και γυναικών, του παρελθόντος; Πώς δηλαδή ο θρησκευτικός λόγος, η ταξιδιωτική περιγραφή, το λαογραφικό υλικό, ο ιατρικός λόγος, μπορούν να υποταχτούν στο αμόνι της ιστορικού και να βγάλουν υπάκουα το ζουμί τους, όσον αφορά τις συμπεριφορές και τις στάσεις των ανθρώπων για τη σεξουαλικότητα και την οικογένεια σε συγκεκριμένες εποχές και τόπους; Πώς μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς τη λογοτεχνία ως μια ακόμη πηγή; Και πώς θα διαφανούν οι προθέσεις της κάθε πηγής και των συγγραφέων της; Πώς έχει φτάσει ο κανονιστικός λόγος στους υπό επιτήρηση πληθυσμούς, και πώς έχει διαμορφώσει αντιλήψεις ο περιγραφικός λόγος στην υπό παρατήρηση κοινωνία;

Η αντιπαράθεση του παλαιού καθεστώτος με τα νεωτεριστικά ρεύματα του Ελληνικού Διαφωτισμού, από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά, καθοδηγεί την οργάνωση των προς έρευνα θεμάτων. Και είναι μια ενδιαφέρουσα βεβαίως αντιπαράθεση, καθώς υποβάλλει σε ένα πλούσιο και πολύμορφο υλικό το βασικό ερώτημα του τι αντιστέκεται στις νέες ιδέες και τι παρασύρεται από αυτές και αλλάζει. Οι κανόνες για τις συζυγικές σχέσεις και τις στρατηγικές επιλογής συζύγων (τα κωλύματα του γάμου), στον λόγο της Εκκλησίας, διαμόρφωσαν από πολύ νωρίς «τους θεσμούς της αναπαραγωγής», περιγράφοντας και τιμωρώντας παράλληλα όλες τις δυνατές παρεκκλίσεις ως αμαρτίες. Ευτυχώς ο πλήρης έλεγχος των ερωτικών σχέσεων είναι, όπως γνωρίζουμε, αδύνατος διαχρονικά. Η εκτενής αναφορά στο περίφημο Χρονικό του Παπασυναδινού μάς κάνει σαφές πως έτσι ήταν τα πράγματα και τον 17ο αιώνα στις Σέρρες.

Οι μεγάλες διάρκειες των συμβόλων της γέννησης, οι αντιλήψεις για την εγκυμοσύνη, τον τοκετό και οι απορρέουσες παραδοσιακές πρακτικές είναι ένα άλλο κεντρικό θέμα. Η διαχείριση από τη συγγραφέα των λαογραφικών περιγραφών ( που ως πηγές είναι συχνά μια κινούμενη άμμος προεπιστημονικότητας), ως σταθερή και ελεγχόμενη βάση αναπαραστάσεων που προσλαμβάνουν τη θέση της πραγματικότητας, είναι μια από τις αρετές αυτού του βιβλίου. Ο τρόπος που αυτές τοποθετούνται στο κοινωνικό, τοπικό και ιστορικό τους πλαίσιο είναι αριστοτεχνικός. Το ίδιο ισχύει για τον θρησκευτικό λόγο και τη σύζευξή του με τις λαογραφικές αναπαραστάσεις.

Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι τρόποι με τους οποίους οι νέοι κανονιστικοί λόγοι αρχίζουν να διαμορφώνουν αντιλήψεις, συμπεριφορές και συνήθειες, κυρίως μέσα από το κύριο όχημα του Διαφωτισμού στον ελλαδικό χώρο, τα βιβλία. Οι διάφοροι διανοούμενοι της εποχής θα στρέψουν το βλέμμα, αλλά και τον λόγο τους, προς νέα υποκείμενα, που είναι οι γυναίκες και τα παιδιά, και θα επιδιώξουν να διαμορφώσουν νέες αντιλήψεις για την οικογένεια, τη μητρότητα, τη διαπαιδαγώγηση των παιδιών. Παράλληλα, ο ιατρικός λόγος θα παρέμβει για να περιορίσει την αμάθεια και τον ανορθολογισμό όσον αφορά την εγκυμοσύνη, τον τοκετό, τη φροντίδα των βρεφών και των παιδιών, και να οργανώσει την επιστημονική διαχείριση των κοινωνικών και ιατρικών ζητημάτων.

Ο δεκάχρονος πόλεμος της Ελληνικής Επανάστασης θα σημαδέψει δια παντός το πολύπλοκο πέρασμα της ελληνικής κοινωνίας από τον παλιό κόσμο στον νέο. Μετακινήσεις πληθυσμών, συνύπαρξη ανδρών και γυναικών από διαφορετικές τοπικές και θρησκευτικές κοινωνίες, κενό εξουσίας, πολλαπλοί γάμοι, υψηλά ποσοστά μοιχείας, θέτουν με ένταση νέα προβλήματα, αλλά και νέες δυνατότητες.

Στον επίλογό της η Άννα Ματθαίου συνοψίζει με διαύγεια όλα αυτά τα ζητήματα, μας υπενθυμίζει την πολυπλοκότητά τους και μας δείχνει πώς αυτό το βιβλίο, μέσα από τα παραδείγματά του, μπορεί να χρησιμεύσει ως αφετηρία για περαιτέρω έρευνα και συζήτηση.

Ένα βιβλίο απολύτως κατανοητό λοιπόν, τόσο ως προς το διάβημά του όσο και ως προς την οργάνωσή του. Βιβλίο γραμμένο από μια ιστορικό, ερευνήτρια και δασκάλα, που φροντίζει τη γραφή της έχοντας κατά νου αυτούς που θα την διαβάσουν, αποφεύγοντας κάθε ακαδημαϊκό απάνθρωπο ιδίωμα. Γι’ αυτούς τους λόγους βιβλίο χρήσιμο, γιατί με περισσή ωριμότητα οργανώνει μια γνώση για το παρελθόν, καθιστώντας την εργαλείο για την έρευνα που θα ακολουθήσει. Εργαλείο συνάμα και για την κατανόηση του παρόντος, θα προσέθετα.

Και αυτό, γιατί ψηλαφεί αποφασιστικά τη συμπλοκή της παραδοσιακής σκέψης με τις νεωτερικές αλλαγές, στα τόσο κεντρικά θέματα της αντίληψης του εαυτού και της σεξουαλικότητας, του μοιράσματος της ζωής με τους δικούς και τους άλλους. Τελικά, των γρήγορων αλλαγών και των αμετακίνητων αναπαραστάσεων που αποτελούν ακόμη και σήμερα μέρος της καθημερινότητάς μας.

Η Αίγλη Μπρούσκου είναι κοινωνική ανθρωπολόγος

Γιώργος Ζογγολόπουλος, Ποιητής, 1956, ορείχαλκος και ανοξείδωτος χάλυβας, 38 x 22 x 6 εκ.