Glocal ελληνικός κομμουνισμός

Θεόδωρος Ζαφειρόπουλος, Υγρασία, 2024, άποψη της έκθεσης, άψητος πηλός, νάιλον, αφυγραντήρας, φυκια απο τη Νορβηγια σε χαρτι Α4

Του Δημήτρη Παπανικολόπουλου*

 

ΚΩΣΤΗΣ ΚΑΡΠΟΖΗΛΟΣ, Ελληνικός κομμουνισμός: Μια διεθνική ιστορία (1912-1974), Εκδόσεις Αντίποδες, σελ. 700

 
Το νέο μείζον έργο του Κωστή Καρπόζηλου έρχεται σε μια εποχή όπου η παγκοσμιοποίηση έχει ήδη αμφισβητήσει την ισχύ των εθνικών συνόρων, ενώ οι αυξημένες ροές των ανθρώπων, προσφύγων και μη, συνιστούν ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της εποχής μας. Σε αυτό το πλαίσιο, ο ιστορικός Κωστής Καρπόζηλος μας ταξιδεύει πίσω στον χρόνο, για να μας δείξει πως ο ελληνικός κομμουνισμός, αν και εγκιβωτισμένος τον τελευταίο μισό αιώνα στο ελληνικό έθνος-κράτος, αναπτύχθηκε ακριβώς σε έναν τέτοιο κόσμο όπου οι άνθρωποι ασπάζονταν μια παγκόσμια ιδέα, δρούσαν τοπικά και υπερτοπικά και σκέφτονταν παγκόσμια, πολύ καιρό πριν το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα του 21ου αιώνα μας προτρέψει: think global, act local (and global).
Ο ΚΚ διηγείται την ιστορία του ελληνικού κομμουνισμού, εστιάζοντας για κάθε δεκαετία της ύπαρξής του σε εκείνα τα επεισόδια που καταδεικνύουν τη ζωτική σχέση του με τις εκτός των εθνικών συνόρων πολιτικο-ιδεολογικές διεργασίες: στο ρόλο των Εβραίων στη διαμόρφωση του ελληνικού σοσιαλισμού τη δεκαετία του ‘10, στην υπερεκπροσώπηση των προσφύγων στο κομμουνιστικό κίνημα τη δεκαετία του ’20, στον ρόλο των προσώπων που ταξίδεψαν στην ΕΣΣΔ και με την επιστροφή τους μπολσεβικοποίησαν το νεοσυσταθέν ΚΚΕ τη δεκαετία του ’30, στην εξέγερση των κομμουνιστών φαντάρων στη Μέση Ανατολή τη δεκαετία του ’40, στην μετεγκατάσταση των ηττημένων του εμφυλίου πολέμου στην Ανατολική Ευρώπη και στην Τασκένδη τη δεκαετία του ’50, καθώς και στην ανανέωση του ελληνικού κομμουνισμού κυρίως μέσα από την επαφή σπουδαστών και εμιγκρέδων με τις ιδέες της «Νέας Αριστεράς» (New Left) στις δυτικοευρωπαϊκές μητροπόλεις τη δεκαετία μεταξύ ’60 και ’70.
Η διεθνική αυτή ιστορία όμως, συναρπαστική από τη φύση της, ακόμα πιο συναρπαστική όπως τη διηγείται ο Καρπόζηλος, αποκαλύπτει –και εδώ ελπίζω να μην προδίδω τις προθέσεις του συγγραφέα–  τις αντινομίες του ελληνικού κομμουνισμού: Εξόπλιζε τους εγχώριους αγωνιστές με μια θεωρία που διάβαζε τη μεγάλη εικόνα, τους μπέρδευε όμως όσον αφορά τις σχέσεις εθνικού και διεθνικού, αφού α) τους βοηθούσε να συμβάλουν στην κοινωνική ολοκλήρωση μέσα από την ενσωμάτωση των λαϊκών αιτημάτων, την ίδια στιγμή που τους ωθούσε να αμφισβητήσουν την εθνική ολοκλήρωση ανακινώντας Μακεδονικό ζήτημα, β) τους βοηθούσε να συμβάλουν στον αντιφασιστικό αγώνα κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο μέσα από την έμπρακτη εφαρμογή του λαϊκού μετώπου, την ίδια στιγμή που τους απέκρυπτε τον διεθνή συσχετισμό δύναμης στα ελληνικά πράγματα, και γ) διαμορφωνόταν στην Ελλάδα μιλώντας για την υπερεθνική σύγκρουση μεταξύ καπιταλιστών και εργατών ή παραγόταν εκτός Ελλάδος μιλώντας ταυτόχρονα για τα τεκταινόμενα στην Ελλάδα. Αυτές οι αντινομίες όμως συνιστούσαν ταυτόχρονα τη μεγάλη δύναμη και τη μεγάλη αδυναμία του ελληνικού κομμουνισμού.
Το εν λόγω βιβλίο αποτελεί μια εκπληκτική σάγκα όπου διαφορετικές γενιές κομμουνιστών διαμορφώνουν το ομώνυμο πολιτικό ρεύμα, αλλάζοντας κάθε φορά τη ρότα του, πάντα σε συνάρτηση με τις σχετικές εξελίξεις σε διεθνές επίπεδο. Διαβάζοντάς το, συνειδητοποιούμε το ρόλο των γενεών στη διαμόρφωση και μπολσεβικοποίηση του ΚΚΕ ή στην κατοπινή αμφισβήτηση και απομπολσεβικοποίησή του. Το πιο ενδιαφέρον ωστόσο στο βιβλίο του ΚΚ σχετικά με τους πρωταγωνιστές της ιστορίας του δεν είναι ότι αυτοί ήταν νέοι εικοσάρηδες και τριαντάρηδες κάθε εποχής, αλλά ότι ήταν απλοί άνθρωποι τις εμπειρίες και τις διαδρομές των οποίων προσπαθεί να αποτυπώσει. Γιατί έμπαιναν οι άνθρωποι στο κομμουνιστικό κίνημα; Τι σήμαινε γι’ αυτούς/ές; Ποιες συνέπειες είχε αυτή η απόφαση για τη ζωή τους; Σε ποια δίκτυα, σε ποια μέρη, σε ποιες συνθήκες έκαναν τις επιλογές τους; Τι ήξεραν, τι σκέφτονταν και τι ήλπιζαν κάθε φορά; Ο ιστορικός είναι σαν το δράκο του παραμυθιού, έλεγε ο μεγάλος ιστορικός Μαρκ Μπλοχ, πηγαίνει εκεί που μυρίζει ανθρώπινο αίμα. Και ο Καρπόζηλος πήρε τους ανθρώπους στο κατόπι, να δει που πήγαν και τι έκαναν για να πραγματοποιήσουν τα σχέδιά τους, που άλλα μείναν στη μέση και άλλα άλλαξαν στην πορεία. Και αυτή είναι μια από τις μεγάλες αρετές αυτού του έργου: ότι καταδεικνύει πως οι απλοί άνθρωποι που πίστεψαν στη Μεγάλη Ιδέα του 20ού αιώνα δεν ήταν πιόνια της διεθνούς ή εγχώριας σκακιέρας, αλλά πρωταγωνιστές της προσωπικής τους ιστορίας που πόθησαν να κουμαντάρουν τη Μεγάλη Ιστορία.
Και επειδή όλοι και όλες έχουμε μπει κατά καιρούς στον πειρασμό της αντιγεγονοτικής ανάλυσης, να εικάσουμε δηλαδή πώς θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί τα πράγματα, αν τούτο ή το άλλο είχε γίνει αλλιώς, η πολύχρονη καταβύθιση του ΚΚ στα αρχεία και τις πηγές δεν μας στερεί την ευχαρίστηση να το επιχειρήσουμε εκ νέου. Τουναντίον, μας καθιστά σαφές ότι η Ιστορία είναι ενδεχομενική, καθότι προϊόν ατελείωτων συζητήσεων, αποφάσεων, ενεργειών και αδρανειών αμέτρητων ανθρώπων, πάντα σε συνθήκες αμφιβολιών και διλημμάτων. Και πάντα on the road: από την Οθωμανική Θεσσαλονίκη στην Αθήνα και πίσω, από την Οθωμανική Μικρασία στην Ελλάδα στην ΕΣΣΔ και πίσω, από το ελληνοαλβανικό μέτωπο στη Συρία και την Αίγυπτο και πίσω στα ελληνικά βουνά, από κάποιο χωριό της Μακεδονίας στην Τασκένδη και πίσω (ή όχι), από τις φυλακές της χούντας στο Παρίσι και πίσω.
Τέλος, θα ήθελα να εξάρω τη γλώσσα του συγγραφέα, ο οποίος έγραψε μια ιστορία 700 σελίδων χωρίς ούτε να κάνει γλωσσικές εκπτώσεις ούτε να καταφύγει σε σπουδαιοφανές ύφος. Χωρίς στρωτά καλά ελληνικά, τέτοιας έκτασης βιβλία μπορεί να σε γονατίσουν. Όμως το βιβλίο του Καρπόζηλου ρέει – για να μην πω ότι διαβάζεται απνευστί.
 
*Ο Δημήτρης Παπανικολόπουλος είναι δρ πολιτικής επιστήμης