Ηράκλειο. Οι μεταμορφώσεις μιας πόλης

Της Μαρίας Μοίρα

 

Ηράκλειο. Μια πόλη, πολλές ιστορίες. Εκδόσεις Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, επιμέλεια: Νίκος Ανδριώτης και Ειρήνη Παπαδάκη, Ηράκλειο 2023, σελ. 249

    
Μια νέα έκδοση που αφορά στην παρουσίαση και κριτική ερμηνεία της πολύσημης, μακράς και σημαντικής διαδρομής της πόλης του Ηρακλείου στο χρόνο, με απλό και κατανοητό τρόπο. Ένας ιδιαίτερα αξιόλογος συλλογικός τόμος ο οποίος εκδόθηκε από την Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, της οποίας το έγκυρο, πολυσυλλεκτικό και πολυδύναμο έργο συμβάλλει διαχρονικά στην ανάδειξη, επιστημονική εποπτεία και καταγραφή του πολυσήμαντου ιστορικού παρελθόντος της πόλης. Μια ιδιαίτερα καλαίσθητη εκδοτική απόπειρα δημιουργίας ενός ιστορικού λευκώματος, με αξιόλογα κείμενα και πλούσιο εποπτικό υλικό: παλιές και νέες χαρτογραφικές αναπαραστάσεις, αρχιτεκτονικά και πολεοδομικά σχέδια, στατιστικούς πίνακες και σπάνιες φωτογραφίες τόπων, κτιρίων και αρχαιολογικών τεκμηρίων, που αφηγούνται πολλές και διαφορετικές ιστορίες για το Ηράκλειο. Αναπαριστούν μια κραταιά πόλη-κάστρο της Κρήτης, μια σημαντική πόλη-λιμάνι της Μεσογείου, με βαρύνουσα ιστορική μνήμη και σημαίνουσα γεωγραφική θέση στους δρόμους των θαλασσών. Μια πόλη πολυώνυμη με πολυπολιτισμικό παρελθόν, που ταξιδεύει στο χρόνο με ούριο άνεμο μέσα από τις μεταμορφώσεις και τις συνεχείς ανατάξεις του αστικού της εδάφους.
Η παρούσα έκδοση, την οποία προλογίζουν ο Δήμαρχος Ηρακλείου Βασίλης Λαμπρινός και η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Αριστέα Πλεύρη και επιμελούνται οι ιστορικοί Νίκος Ανδριώτης και Ειρήνη Παπαδάκη, απευθύνεται σε ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό, αποσκοπώντας να διανεμηθεί δωρεάν σε φορείς και σχολεία του Ηρακλείου και να εμπλουτίσει τις βιβλιοθήκες, ώστε να αποτελέσει ένα πολύτιμο βοήθημα όλων για την ιστορία της πόλης τους, αλλά κυρίως των μαθητών της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.
Οι επιμελητές του τόμου Νίκος Ανδριώτης και Ειρήνη Παπαδάκη και οι συμμετέχοντες αναγνωρισμένοι επιστήμονες - συγγραφείς Νίκος Γιγουρτάκης, Νώτα Δημοπούλου, Ελευθερία Ζέη, Μαρία Καλογεράκη, Αλεξάνδρα Καρέτσου, Ηλίας Κολοβός, Κλεάνθης Σιδηρόπουλος και Λιάνα Σταρίδα, συμβάλλουν στο εγχείρημα με μια σειρά σημαντικών κειμένων, τα οποία με εύληπτο μεν αλλά άρτιο και τεκμηριωμένο τρόπο δε, εξιστορούν την μακραίωνη διαδρομή της πόλης, από τις απαρχές της ιστορίας της, την έκτη χιλιετία π.χ., μέχρι την ολική ανασυγκρότηση της μεταπολεμικά. Όταν, το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, το Ηράκλειο μεγεθύνεται και αστικοποιείται με ταχείς ρυθμούς αγκαλιάζοντας την περίκλειστη στα τείχη Παλιά Πόλη, η οποία αλλάζει για μια ακόμα φορά πρόσωπο και αστικό χαρακτήρα.
Η Νώτα Δημοπούλου αναφέρεται στα κατάλοιπα από την πρώτη οίκηση στην περιοχή στον Κατσαμπά και στον Πόρο, κατά την Νεολιθική Περίοδο, παρουσιάζοντας τα παλαιότερα και νεότερα ανασκαφικά ευρήματα. Σπάνια πολιτιστικά κοιτάσματα που αφηγούνται την ιστορία μιας οργανωμένης κοινότητας με άμεση πρόσβαση στη θάλασσα και λειτουργίες οικιστικού, τελετουργικού, λατρευτικού και εργαστηριακού χαρακτήρα. Μιας οικιστικής δομής, η οποία στην επόμενη Εποχή του Χαλκού μετεξελίχθηκε στο στρατηγικά οργανωμένο επίνειο της Κνωσσού. Καθόσον ταφικά κτερίσματα, σφραγίδες και τοιχογραφίες διασυνδέουν το λιμάνι της Αμνισού με την Μινωική Θαλασσοκρατία, έως την σταδιακή ερήμωση και μετακίνησή του δυτικότερα, δηλαδή στο σημείο της ακτογραμμής όπου βρίσκεται και σήμερα. Η Αλεξάνδρα Καρέτσου συλλέγει ψηφίδες από την Κλασική και Υστεροκλασική περίοδο του αρχαίου λιμένος του Ηρακλείου, από τα τέλη του 5ου αιώνα π.χ. έως το 67 μ.χ.. Ο Νίκος Γιγουρτάκης διερευνά ενδελεχώς τα χαρακτηριστικά της Παλαιοχριστιανικής και της Α’ Βυζαντινής περιόδου της πόλης, ενώ η Λιάνα Σταρίδα συγκροτεί την εικόνα της κατά την Αραβική κυριαρχία και την Β’ Βυζαντινή περίοδο. Η Ειρήνη Παπαδάκη παρουσιάζει την ιστορία «μιας άλλης Βενετίας στην Ανατολή» εξιστορώντας το κλέος της πολιτείας του Χάνδακα και το χρονικό της βενετικής κυριαρχίας. Ο Ηλίας Κολοβός μαζί με την Ελευθερία Ζέη διερευνούν την μετάβαση από την βενετική στην οθωμανική πόλη, αναλύοντας τις τροπές και τις εκφάνσεις του οθωμανικού Ηρακλείου (Kandiye) κατά την περίοδο 1669-1830. Ο Νίκος Ανδριώτης εστιάζει στο διάστημα της τελευταίας περιόδου της οθωμανικής κυριαρχίας, από το 1830 έως το 1898, όταν η πόλη αποκτά την ανεξαρτησία της. Ο Κλεάνθης Σιδηρόπουλος περιγράφει τη συνθήκη αναγεννητικής ορμής, που παρατηρείται στη ζωή της πόλης κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας (1898-1913). Ακολούθως ο Νίκος Ανδριώτης αφηγείται την πορεία μετάβασης στη νεωτερικότητα, που συμβαίνει με ταχείς ρυθμούς το διάστημα (1913-1944), εξετάζοντας την νέα πληθυσμιακή σύνθεση των κατοίκων της πόλης, με την αναχώρηση των μουσουλμάνων και την άφιξη των προσφύγων από την Μ. Ασία και τα Δωδεκάνησα, καθώς και την διαδικασία ανασυγκρότησης των αστικών υποδομών στο πλαίσιο της κοινωνικοοικονομικής και καλλιτεχνικής αναδιοργάνωσης της πόλης. Ενώ τέλος η Μαρία Καλογεράκη επισημαίνει τους όρους της ραγδαίας αστικοποίησης, οι οποίοι αλλάζουν δραστικά την μορφή και την συντακτική δομή του μεταπολεμικού Ηρακλείου κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα.  
«Εν Ηρακλείω εγένετο» λοιπόν, όπως θρυλείται πως είπε ο Μάνος Χατζηδάκης εκείνον τον Μουσικό Αύγουστο του 1981. Ένα σημαντικό βιβλίο που συγκεντρώνει πολλές ιστορίες για μια πόλη παλίμψηστη και δυναμικά εξελισσόμενη, αποκύημα συνεχών ζυμώσεων, επιμειξιών και ωσμώσεων ποικίλων πολιτισμικών διαμεσολαβητών. Μια πόλη με πολλά πρόσωπα και προσωπεία η οποία ανασυνθέτει και αξιοποιεί τα ίχνη του παρελθόντος, καθώς μετεωρίζεται ανάμεσα στη μνήμη και στη λήθη. Μια πόλη με αστικότητα πολλών αιώνων, αξιόλογα κοιτάσματα ιστορίας και νησίδες πολιτισμού, η οποία ακολουθεί μια αταλάντευτη πορεία  ανάπτυξης στο χρόνο. 

Έλλη Κελεμενδρή, Χωρίς τίτλο, 2017, επιτοίχια εγκατάσταση, μεταβλητές διαστάσεις