Ο κινηματογράφος ως Ιστορία

Άποψη της έκθεσης «Contemporary Womanhood 1.0: σύγχρονες θηλυκότητες» στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά. Φωτ. Νίκος Παλαιολόγος.

Του Γιώργου Νούση*

 

ROBERT A. ROSENSTONE, Η Ιστορία στον κινηματογράφο - Ο κινηματογράφος στην Ιστορία, μτφρ. Μ. Αθανασιάδης-Ντόνας, επιμ. Χρ. Δερμεντζόπουλος, εκδόσεις Μωβ, σελ. 280

 
Tο βιβλίο Η Ιστορία στον κινηματογράφο - Ο κινηματογράφος στην Ιστορία αποτελεί την πρώτη ελληνική μετάφραση ενός σημαντικού έργου του ιστορικού Robert A. Rosenstone, στο οποίο ο συγγραφέας καταπιάνεται, όπως μαρτυρά ο τίτλος, με τη σχέση κινηματογράφου και Ιστορίας. Αν και η φιλμογραφία φτάνει έως τα μέσα της δεκαετίας του 2000 (καθώς η πρώτη έκδοση βγήκε το μακρινό πλέον 2006), το βιβλίο θέτει βασικά ερωτήματα, πολλά από τα οποία στις μέρες μας αποτελούν αντικείμενα ακαδημαϊκής έρευνας της επιστήμης της Ιστορίας και σχετίζονται, εν πολλοίς, τόσο με τον κινηματογράφο ως μέσο αναπαράστασης, διαχείρισης, κατανόησης, ερμηνείας, ανακατασκευής και εντέλει νοηματοδότησης του παρελθόντος όσο και με την έννοια του σκηνοθέτη -τον οποίο ο Rosenstone βλέπει ως δυνάμει ιστορικό- και κατ’ επέκταση με τον κινηματογράφο ως Ιστορία ή, για να το θέσω διαφορετικά, της κινηματογράφησης ως μορφής του ιστορείν.
Ο συγγραφέας διακρίνει τα κινηματογραφικά έργα σε τρεις κατηγορίες. Καταρχήν αποσαφηνίζει ότι τον ενδιαφέρουν οι «ταινίες ιστορικού περιεχομένου»: αυτό σημαίνει ότι ασχολείται είτε με ταινίες στις οποίες το παρελθόν λειτουργεί ως ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο εκτυλίσσεται μια φανταστική ή μη ιστορία -σε αυτή την περίπτωση, πέραν του σεναρίου και της πλοκής, η ταινία χαρτογραφεί τα κοινωνικά, πολιτικά και πολιτισμικά συμφραζόμενα της εποχής που πραγματεύεται- είτε με ταινίες στις οποίες ένα ιστορικό γεγονός αποτελεί αντικείμενο εξερεύνησης. Σε κάθε περίπτωση, το ενδιαφέρον αυτής της μελέτης εστιάζεται στις ταινίες οι οποίες προσπαθούν να αναβιώσουν ή να ανασυστήσουν ένα παρελθόν στη μεγάλη οθόνη, μέσω διαφορετικών μορφών δραματουργικής έκφρασης.
Η πρώτη κατηγορία αποτελείται από τις «δραματικές κινηματογραφικές ταινίες ιστορικού περιεχομένου», όπως η ταινία Glory. Εν συνεχεία, ο συγγραφέας περνά στην κατηγορία του «πρωτοποριακού ιστορικού δράματος», εξετάζοντας κατά κύριο λόγο το σινεμά του Σοβιετικού σκηνοθέτη Σεργκέι Αϊζενστάιν, μέσα από τις ταινίες Θωρηκτό Ποτέμκιν και Οκτώβρης. Η τρίτη αναλυτική κατηγορία περιλαμβάνει το ντοκιμαντέρ, με τις θεματικές να περιστρέφονται γρο α﷽﷽﷽﷽﷽﷽ιστρρικ αινίας μελέτηςρευνητικ Kahlo meύρω από ιστορικά γεγονότα όπως ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, το Ολοκαύτωμα και ο Ισπανικός Εμφύλιος.
Οι κινηματογραφικές βιογραφίες αποτελούν επιπλέον κεφάλαιο, στο οποίο εξετάζονται προσωπικότητες όπως οι Abraham Lincoln, Rosa Luxemburg και Frida Kahlo, ενώ ιδιαίτερη μνεία γίνεται στον Αμερικανό δημοσιογράφο John Reed, ο οποίος έχει αποτελέσει αντικείμενο διεξοδικής και πολύχρονης ερευνητικής ενασχόλησης του Rosentone. Τέλος, επιχειρώντας να φωτίσει το πλέγμα των σχέσεων που διέπουν την Ιστορία και τον κινηματογράφο, ο συγγραφέας αποτολμά μια καταβύθιση στις κινηματογραφικές αποτυπώσεις του Ολοκαυτώματος, ενώ, εισάγοντας την έννοια του «σκηνοθέτη-ιστορικού», χρησιμοποιεί ως αναλυτικό εργαλείο το παράδειγμα του Oliver Stone.
Σε αυτό το σημείο ίσως θα πρέπει να επισημανθεί μια περίκλειστη ή μονοσήμαντα οριοθετημένη επιλογή στο κινηματογραφικό ρεπερτόριο του Rosenstone, καθώς αποτυπώσεις του παρελθόντος, νοηματοδοτήσεις και αφηγήματα, παράγονται από πλήθος κινηματογραφικών ειδών, από τις ταινίες τρόμου και την επιστημονική φαντασία έως τις κωμωδίες, οι οποίες, εντασσόμενες στα πολιτισμικά τους συμφραζενα﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽ραζιτισμικας κλπ, οιιςοι νοηματαοδοτόμενα, αντανακλούν τις κοινωνικές αντιλήψεις και τις νοοτροπίες της εποχής τους.
Επιχειρώντας να τοποθετήσουμε την εν λόγω μελέτη στο σήμερα, νομίζω ότι δεν μπορούμε να παραβλέψουμε έναν ευρύτερο προβληματισμό ο οποίος έγκειται στην παρατηρούμενη τάση ανάδυσης εναλλακτικών μορφών νοηματοδότησης του παρελθόντος. Ο κινηματογράφος αποτελεί στις μέρες μας ίσως την κλασικότερη πλέον τέτοια μορφή -μαζί με τη λογοτεχνία και την τηλεόραση- καθώς νέοι τρόποι έκφρασης μέσω εικόνων, συμπυκνωμένων συμβολισμών και παραγωγής νοημάτων με τη χρήση πολλαπλών σημαινομένων, όπως τα memes ή μέσω φορέων ενός εκλαϊκευτικού λόγου όπως τα podcasts που ασχολούνται με το παρελθόν και την Ιστορία, έχουν κατακλύσει τη δημόσια σφαίρα. Οι πολλαπλές μορφές της Δημόσιας Ιστορίας (αυτό το δυναμικό και ευρύ πεδίο αποτυπώσεων και αναπαραστάσεων του παρελθόντος) και οι σχέσεις της με την ακαδημαϊκή Ιστορία ή την επιστήμη της Ιστορίας, αν προτιμάτε, αποτελεί το επίδικο αυτού του έργου.
Στην εν λόγω μελέτη, ο συγγραφέας πραγματεύεται τη σχέση των ιστορικών με τον κινηματογράφο, εστιάζοντας στην επιτελεστική λειτουργία του κινηματογράφου και των ταινιών, αφενός, ως ιστορικών λόγων, αφετέρου, ως λόγων για την Ιστορία. Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο, μπορεί να διαπιστώσει ότι ο τρόπος με τον οποίο οι ιστορικοί αντιμετωπίζουν τον κινηματογράφο έχει μετασχηματιστεί τις τελευταίες δεκαετίες. Σε μια εποχή που η Ιστορία του κινηματογράφου αποτελεί εδώ και χρόνια (για να δώσουμε ένα εγχώριο παράδειγμα) μάθημα επιλογής στο πρόγραμμα των ιστορικών σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην εποχή που η Δημόσια Ιστορία πολλαπλασιάζει τις δράσεις της επινοώντας συνεχώς νέες πρακτικές και προτείνοντας νέους τρόπους να επισκεφθεί κανείς το παρελθόν: διαδραστικές πλατφόρμες περιήγησης στο Διαδίκτυο, videogames που ζωντανεύουν με ρεαλιστικές λεπτομέρειες μια ιστορική εποχή, δημόσιες δράσεις από επαγγελματίες ιστορικούς όπως οι ιστορικοί περίπατοι, όπου μπορεί κανείς να δει «ίχνη» του παρελθόντος περιδιαβαίνοντας τα τοπόσημα μιας πόλης, και πλήθος άλλων τρόπων αναβίωσης του παρελθόντος, εύλογα οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι οι αντιλήψεις των ιστορικών για τις κινηματογραφικές ταινίες και τον ρόλο τους στην παραγωγή αφηγημάτων για το παρελθόν ή στη διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης γύρω από ένα ιστορικό γεγονός, μια περίοδο ή μια εποχή, πόρρω απέχουν από εκείνες των προηγούμενων δύο ή τριών δεκαετιών.
Τι προσφέρει συνεπώς σήμερα μια μελέτη η οποία, ως πολιτισμικό προϊόν της εποχής της, παρουσιάζει τους ιστορικούς ως κατεξοχήν φορείς, παραγωγούς και θεματοφύλακες της ιστορικής γνώσης και οι οποίοι αντιμετωπίζουν τον κινηματογράφο αποκλειστικά ως μορφή διασκέδασης;
Αυτό που ίσως προκαλεί εντύπωση από την ανάλυση του Rosentone έγκειται στο γεγονός των αξιώσεων που μπορεί κανείς να προβάλλει από τον κινηματογράφο, λησμονώντας ότι πρόκειται, πρωτίστως, για τέχνη και ότι ως τέτοια θα πρέπει καταρχήν να την εννοούμε. Συνεπώς, πριν αναρωτηθούμε αν ο κινηματογράφος είναι ή κάνει Ιστορία, θα πρέπει ίσως να αναρωτηθούμε πρωτίστως αν ο κινηματογράφος που καταπιάνεται με το παρελθόν επιδιώκει να είναι μια μορφή Ιστορίας. Νομίζω εντέλει ότι αυτό που ο Rosenstone επιδιώκει δεν είναι να δει τόσο την Ιστορία στον κινηματογράφο ούτε τον κινηματογράφοαναι, θέλει να είναι μια μορφή Ιμας προσλήψειςρφής τέχνης πριν την επιφορτίσουμε με τις δικενα είναι, θέλει να είναι μια μορφή Ι΄﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽﷽μαετρηθετι ο χνης.πρινμας προσλήψειςρφής τέχνης πριν την επιφορτίσουμε με τις δικενα είναι, θέλει να είναι μια μορφή Ι στην Ιστορία, αλλά, φέρνοντας τα δύο στο ίδιο ύψος, να δει τον κινηματογράφο ως Ιστορία.
Ως ιστορικοί, γνωρίζουμε ότι το μεγαλύτερο ενδιαφέρον βρίσκεται στα ερωτήματα που θέτουμε και λιγότερο στις απαντήσεις που ψάχνουμε. Είτε κανείς διαφωνεί είτε συμφωνεί με τις θέσεις του Rosenstone, το σημαντικό είναι ότι, αφενός, θέτει σε κίνηση μια σειρά διανοητικών διεργασιών, αφετέρου, οργανώνει βιβλιογραφικά και ιστοριογραφικά ένα αχανές πεδίο, το οποίο κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι αποτελεί μια κλασική μορφή μαζικής ψυχαγωγίας, η οποία ταυτόχρονα συγκροτεί αναπαραστάσεις για το παρελθόν, αποτυπώνοντας, ενδεχομένως, ως πολιτισμικός δείκτης μιας ιστορικής περιόδου, την εικόνα της συλλογικής αυτοσυνείδησης μιας κοινωνίας.
 
* Ο Γ. Νούσης είναι υποψήφιος δρ Ευρωπαϊκής Ιστορίας, ΕΚΠΑ