Κατάσταση εξαίρεσης

Άποψη της έκθεσης «Contemporary Womanhood 1.0: σύγχρονες θηλυκότητες» στο MOMus-Μουσείο Άλεξ Μυλωνά. Φωτ. Νίκος Παλαιολόγος.

Του Παναγιώτη Βούζη*
 
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΪΔΗΣ, Ριμαχό, εκδόσεις Σμίλη, σελ. 93
 

Είμαστε μέσα / ή έξω απ’ το Άουσβιτς; / Κανείς δεν ξέρει. / Ξέρουμε πως η μάσκα / επιτρέπεται (ακόμη) / πως η δουλειά / σημαίνει (ακόμη) ελευθερία / και πως η νύχτα / είναι δεμένη με σφιχτό κόμπο / στο κέντρο / της δικής μας ύπαρξης. / …

(«Απορία»)

Στο παρατιθέμενο απόσπασμα, ο Παναγιώτης Νικολαΐδης καθιστά πρόδηλο τον διάλογό του με τον Giorgio Agamben, φέρνοντας στον νου τη διαπίστωση του τελευταίου ότι «το στρατόπεδο συγκέντρωσης αποτελεί το κρυμμένο παράδειγμα του πολιτικού χώρου της νεωτερικότητας». Όμως, για τη συνέχεια, θέλω να θίξω μια βαθύτερη διάσταση της επαφής του κύπριου ποιητή με τον ιταλό φιλόσοφο. Ο Agamben εντοπίζει την Κατάσταση Εξαίρεσης στον πυρήνα της νεωτερικής εκδοχής για την ειρήνη. Συνάγεται, άρα, ότι ο πόλεμος δεν συνιστά μια τέτοια κατάσταση. Είναι δυνατόν, ωστόσο, να ταυτιστεί με αυτήν, βάσει της ακόλουθης υπόθεσης: ότι το μοντέλο της Κατάστασης Εξαίρεσης μπορεί, σε περιπτώσεις όπως του Νικολαΐδη, να χρησιμοποιηθεί και ως μοντέλο της ποιητικής λειτουργίας. Ο ίδιος, άλλωστε, ο Agamben ενισχύει τη συγκεκριμένη υπόθεση, κάνοντας μια αναλογία ανάμεσα στο δικαιικό σύστημα και στη γλώσσα: «Όλα αυτά συμβαίνουν λες και τόσο το δίκαιο όσο και ο λόγος έχουν ανάγκη από μια άνομη (ή άλογη) ζώνη αναστολής για να καταφέρουν να εδραιώσουν τη σχέση τους με τη ζωή» (Κατάσταση εξαίρεσης, μετάφραση Μαρία Οικονομίδου, σελ. 103). Θεωρώ λοιπόν πως η ποίηση του Νικολαΐδη ξεκινά από μια Κατάσταση Εξαίρεσης, η οποία συμβολίζεται με την Πράσινη Γραμμή, τη Νεκρή Ζώνη, που διαχωρίζει την κατεχόμενη από την ελεύθερη Κύπρο. Στα περισσότερα από τα ποιήματα του δεύτερου μέρους της συλλογής, υπό τον τίτλο «Γράμματα στη Ριμαχόνα», σημειώνεται ως τόπος σύνθεσης η διχοτομημένη από την Πράσινη Γραμμή Λευκωσία.
Η ποίηση στον Ριμαχό εκπορεύεται από μια χρονική καθήλωση. Έλκει, δηλαδή, την καταγωγή της από έναν βρόχο της Ιστορίας, όπου η έναρξη της τουρκικής εισβολής, τον Ιούλιο του 1974, επαναλαμβάνεται, ξανά και ξανά. Εδώ, η Κατάσταση Εξαίρεσης και ο πόλεμος ταυτίζονται. Γιατί ο δεύτερος παίρνει τη μορφή του τραύματος. Από τα προηγούμενα εξηγείται και η χρήση, σε αρκετά ποιήματα, της διαλεκτικής γλώσσας. Η Κυπριακή αντιπροσωπεύει τη ζωή που παγιδεύτηκε σε μια ορισμένη φάση του χρόνου. Ώστε αναδεικνύεται στην κατεξοχήν κοινόλεκτο της Νεκρής Ζώνης. Αντιστοιχεί σε ομιλία μέσα στο κενό.
Η περσόνα του Ριμάκο ή Ριμαχό παρουσιάστηκε το 1973, στην ποιητική συλλογή του Κυριάκου Χαραλαμπίδη Το αγγείο με τα σχήματα. Ο Γ. Π. Σαββίδης, σε βιβλιοκριτική του στο Βήμα (26 Αυγούστου 1973), επισήμανε ότι «πρόκειται για μια γενναία προσπάθεια διάπλασης νεωτερικής μυθολογίας σε ένα πρόσωπο σύγχρονο μα ανεξάρτητο από τον ποιητή». Αυτό το πρόσωπο οικειοποιήθηκαν και οι ποιητές Παντελής Μηχανικός και Κώστας Βασιλείου.
Ο Παναγιώτης Νικολαΐδης βάζει αρκετά στοιχήματα. Το πρώτο αφορά στη δεξίωση του Ριμαχό, και το κερδίζει: Η συγκεκριμένη περσόνα επωμίζεται το χρέος της υπενθύμισης, ότι η φωνή μέσα στο ποίημα –της οποίας η ομιλία συνοψίζεται, παραπλανητικά, στην ταυτολογία «Εγώ που μιλώ είμαι εγώ, ο ποιητής που γράφει»– δρομολογεί μια ανοικειωτική διαδικασία. Κερδίζει, κατά δεύτερον, το στοίχημα με τη γλωσσική παράδοση της Κύπρου: Όσα ποιήματα συνθέτει στη διάλεκτο του νησιού, σε ρυθμούς, ενίοτε, του δημοτικού τραγουδιού, διακρίνονται για την απρόσκοπτή τους επικοινωνησιμότητα. Επιπλέον, σώζεται και το διακύβευμα της Ιστορίας, αφού, όπως ανέφερα, η ποίηση της συλλογής ανάγεται σε μια Κατάσταση Εξαίρεσης η οποία προκαλείται από το τραύμα του πολέμου. Το τέταρτο στοίχημα, αυτό της εμπλοκής στη σύγχρονη πραγματικότητα, κερδίζεται επίσης, χάρη στην κριτική η οποία ασκείται στην κενολογία των πολιτικών, στα μέτρα για την πανδημία, στην ιδιώτευση μπροστά στην οθόνη, και χάρη στη μέριμνα τόσο για τα απανταχού θύματα των πολέμων, της καταπίεσης ή της οικονομικής εξαθλίωσης όσο και για τη Φύση, όταν η θεματική τίθεται στο πλαίσιο της Ecopoetry.
Το πιο σημαντικό όμως έγκειται στο γεγονός ότι τα παραπάνω στοιχήματα συνιστούν καταστατικά στοιχεία της τέχνης του Νικολαΐδη και όχι δευτερογενείς επιδιώξεις. Κατά συνέπεια, ο Ριμαχό ανέρχεται σε ένα επίπεδο απροσδόκητα ώριμου ύφους και ο λυρισμός του ανακτά μια κλασική ευρύτητα, η οποία συμψηφίζει το άτομο με το σύνολο. Από την άλλη, η μόνη ουσιαστικά αρνητική παράμετρος εντοπίζεται, κατά την άποψή μου, στην περιχαράκωση αυτής της ώριμης γραφής στο παρελθόν και το παρόν. Αν θέλει, ας λάβει υπόψη του ο ποιητής την παρατήρηση ότι μέχρι τώρα στις συλλογές του δεν έχει εντάξει ως καταστατικό στοιχείο το εξίσου βασικό στοίχημα με την προσεχή ποίηση.
*Ο Παναγιώτης Βούζης είναι δρ κλασικής φιλολογίας και ποιητής