Όλες οι αποχρώσεις του γκρι (2)

Πλάγια όψη του έργου του Γιάννη Τζαβέλλα

Οι μέλισσες του Ντονμπάς

 

Της Ευγενίας Κριτσέφσκαγια*

 

ΑΝΤΡΕΪ ΚΟΥΡΚΟΦ, Γκρίζες Μέλισσες, μετάφραση Δημήτρης Τριανταφυλλίδης, εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 426

Το βιβλίο γράφτηκε το 2018, μεταφράστηκε στα γερμανικά το 2019, για άλλη μια φορά, καθιστώντας τον Αντρέι Κουρκόφ τον πιο μεταφραζόμενο ρωσόφωνο συγγραφέα της Ουκρανίας στη Δύση.
Στην Ελλάδα το μυθιστόρημα άργησε να μεταφραστεί: εκδόθηκε τον Μάρτιο του 2022, μόλις ξεκίνησε η ονομασθείσα ως Ειδική Στρατιωτική Επιχείρηση της Ρωσίας στο έδαφος της Ουκρανίας. Ο μη ειδήμων αναγνώστης εύκολα μπορεί να περάσει τα γεγονότα του βιβλίου για πρόσφατα, αν και η υπόθεση ξετυλίγεται το 2017, στον τρίτο χρόνο του εμφυλίου πολέμου στο Ντονμπάς, με αντιμαχόμενες δυνάμεις το επίσημο ουκρανικό κράτος και τους λεγόμενους αυτονομιστές της αποσχισθείσας από την Ουκρανία Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ.
Το Ντονμπάς είναι η πολυπληθέστερη περιοχή της Ουκρανίας με 4 εκατομμύρια κατοίκους και ανέκαθεν μιλούσε ρωσικά, όπως και το 40% του  πληθυσμού της Ουκρανίας. Τον Σεπτέμβρη του 2017 το ουκρανικό Κοινοβούλιο ψήφισε νέα τροπολογία του Νόμου “Για την εκπαίδευση”, που προέβλεπε τη σταδιακή απαγόρευση χρήσης της ρωσικής γλώσσας και άλλων γλωσσών των εθνικών ομάδων της Ουκρανίας στο εκπαιδευτικό σύστημα. Έτσι, από το σχολικό πρόγραμμα δεν πετάχτηκαν μόνο ο Πούσκιν, ο Τσέχωφ, ο Τολστόι, αλλά και ο Ουκρανός Γκόγκολ και ο ουκρανογεννημένος Μπουλγκάκοφ.
Το μυθιστόρημα Γκρίζες μέλισσες ωστόσο είναι γραμμένο στα ρωσικά, όπως και τα υπόλοιπα βιβλία του Αντρέι Κουρκόφ, κυκλοφορεί άφοβα στην ουκρανική αγορά, και ο ίδιος δηλώνει ότι χρησιμοποιεί την ουκρανική γλώσσα μόνο στις επίσημες εμφανίσεις του στη χώρα.
Πολλά έχουν μεσολαβήσει και έχουν αλλάξει μέσα στα τέσσερα χρόνια που χωρίζουν τις Γκρίζες μέλισσες από τον πόλεμο. Το ίδιο άλλαξαν και οι δηλώσεις του συγγραφέα, που προφητεύει το τέλος του μυθιστορήματος γενικώς, επειδή “η πραγματικότητα είναι πιο τρομερή και δραματική από οποιαδήποτε φανταστική ιστορία”, και το τέλος του ρωσικού πολιτισμού ειδικώς, εφόσον η πάλαι ποτέ γενέθλια χώρα του επέστρεψε στη βαρβαρότητα…
“Σήμερα πρέπει να γράφεται μόνο η αλήθεια… Μόνο η nonfiction λογοτεχνία έχει λόγο. Όσοι μπορούν να γράφουν και έγιναν μάρτυρες ενός από τα πιο στυγερά εγκλήματα του 21ου αιώνα, έχουν καθήκον να καταγράψουν και να διαφυλάξουν τις αποδείξεις του εγκλήματος που διαπράχθηκε…”, δήλωσε ο συγγραφέας το Μάιο 2022 στη διάλεξη που έκανε στο  Skirball Center  της  Νέας Υόρκης.
Το μυθιστόρημα Γκρίζες μέλισσες, συνεπώς, πρέπει να εκλαμβάνεται ως “τελευταίο μυθιστόρημα”. Τουλάχιστον, για τον ίδιο τον Κουρκόφ: από τότε έχει γράψει μόνο ένα βιβλίο για παιδιά, Το σκαντζοχοιράκι και η μπερδεψούρα με τα δώρα (2020).
Ο στόχος μου δεν είναι να αναλύσω τις αιτίες και την έκβαση του πολέμου Ρωσίας-Ουκρανίας. Αλλά να επισημάνω τις ευθύνες του κάθε γράφοντος –και ιδίως δημοφιλούς γράφοντος– απέναντι στους αναγνώστες. Αυτές οι ευθύνες βάραιναν ανέκαθεν τους συγγραφείς στη Ρωσία.
Οι Γκρίζες μέλισσες έχουν τον ίδιο λόγο ύπαρξης με τη Σύντομη ιστορία του Galeotti: να στοχοποιήσει την Ρωσία και να τραβήξει την αιματηρή γραμμή από τον Στάλιν έως τον Πούτιν. Παρόλο που –θυμίζω– το βιβλίο δεν γράφτηκε σήμερα, αλλά έξι χρόνια πριν.
Ο Κουρκόφ καταπιάνεται με ένα θέμα πραγματικά συγκλονιστικό: η ζωή στη γκρίζα περιοχή, σε ένα ερημωμένο χωριό πάνω στη γραμμή του μετώπου, όπου έμειναν μονάχα δύο άνδρες, μια ζωή στα σύνορα πραγματικότητας και παραλογισμού. Το μοτίβο του απλού, ασήμαντου ανθρώπου, που τσακίζεται στα γρανάζια του κράτους-τέρατος, είναι κλασικό για τη ρωσική λογοτεχνία, ιδιαίτερα για τον Γκόγκολ και τον Μπουλγκάκοφ, θαυμαστής των οποίων δηλώνει ο Κουρκόφ. Αυτόν τον απλό άνθρωπο που βιώνει τραγικές καταστάσεις ήθελε να πλάσει και ο Κουρκόφ, αλλά το πέτυχε μόνο ως προς το χρώμα: γκρίζος ήρωας μες στη γκρίζα, τραγελαφική πραγματικότητα, που μιλάει και σκέφτεται γκρίζα. Έτσι, όταν ολοκληρώνεις την ανάγνωση, αισθάνεσαι ένα μούδιασμα, μια αμηχανία: τι ήθελε να πει τελικά ο συγγραφέας μέσα από τις 426 σελίδες; Τον αναγνώστη μπερδεύουν, βέβαια, και οι αστοχίες και τα λάθη στη μετάφραση, όπου η “ειλικρινής απορία” αποδίδεται ως “αγανάκτηση”, η “πονηρή φυσιογνωμία”  ως “ιδιαίτερα δόλια”, οι “στρατιώτες του Ρωσικού Διεθνούς” ως “Ρώσοι διεθνιστές στρατιώτες”. Όμως είναι το λιγότερο που θα έπρεπε να μας απασχολεί. Ένα γκρίζο κατά τα άλλα κείμενο καμιά μετάφραση ούτε θα το φτιάξει, ούτε θα το χαλάσει.
Ο ήρωας του Κουρκόφ, Σεργκέι, είναι μελισσοκόμος, η μοναδική του έννοια είναι οι μέλισσές του, πώς να τις προφυλάξει από τον πόλεμο. Η ζωή του έχει αλλάξει ελάχιστα μετά το 2014: με τη γυναίκα του χώρισε πριν από τα γεγονότα, φίλους δεν είχε ποτέ, και ο πόλεμος του στέρησε μονάχα το ηλεκτρικό ρεύμα και κάποια τρόφιμα. Μοναχικός ήταν, μοναχικός παρέμεινε. Η στάση του απέναντι σε ό,τι συμβαίνει είναι απροσδιόριστη, τα ελάχιστα σχόλια είναι εξαιρετικά μπανάλ και άσχετα. Ο πόλεμος, πολύ πιο τραγικός, ακριβώς επειδή είναι εμφύλιος, απουσιάζει από το βιβλίο, και όταν εμφανίζεται, αποσπασματικά και σπασμωδικά, θυμίζει περισσότερο κρυφτό ή κυνηγητό. Όταν δε ο συγγραφέας προβαίνει σε συλλογισμούς (διά στόματος του ήρωά του), συναντάμε απόλυτα κλισέ και αναρωτιόμαστε, αν ένας τέτοιος ήρωας έχει θέση στη λογοτεχνία: “Ο φόβος είναι πράγμα αόρατο, λεπτό και διαφορετικό. Κάτι σαν τον ιό ή το βακτήριο”. “Ακόμα και τα κοράκια σιωπούσαν, αν και ποιος μπορεί να τους απαγορεύσει να κρώζουν;” Για τη φωτογραφία με τη γυναίκα του: “Φαινόμαστε τόσο ικανοποιημένοι και ευτυχισμένοι, σαν να φάγαμε μπορς. Χαμογελάμε, κοιτάμε τον φωτογράφο σαν να θέλουμε να τον φάμε”.
Oι Γκρίζες μέλισσες βρίθουν από τέτοιου είδους στοχασμούς. Ένας μάλιστα, στο τέλος του βιβλίου, εσωκλείει όλη του τη σοφία: “Οι άνθρωποι είναι χειρότεροι από τις μέλισσες… Δηλαδή, υπάρχουν άνθρωποι χειρότεροι από τις μέλισσες, υπάρχουν σαν τις μέλισσες. Αλλά καλύτεροι από  τις μέλισσες άνθρωποι, μάλλον, δεν υπάρχουν”.
Κατά τα άλλα, η ζωή και από τις δύο πλευρές του μετώπου κυλάει χωρίς εντάσεις, με άφθονο μέλι, άφθονη βότκα και αλλόκοτα όνειρα του ήρωα...
 
*Η Ευγενία Κριτσέφσκαγια είναι κλασική φιλόλογος