Ένα θαυμάσιο κύκνειο άσμα

Από την έκθεση του Γιάννη Βαρελά με τίτλο Anima I στο Μουσείο Μπενάκη της Οδού Πειραιώς 

ΤΟΥ ΧΡΗΣΤΟΥ ΛΑΣΚΟΥ

STEPHEN HAWKING, Σύντομες απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα, Μετάφραση: Ανδρέας Μιχαηλίδης, εκδόσεις Πατάκη, σελ. 316

Θα μπορούσα να είμαι κλεισμένος μέσα σ’ ένα καρυδότσουφλο κι όμως να λογίζομαι βασιλιάς ενός άπειρου χώρου

ΑΜΛΕΤ

Ο Στίβεν Χόκινγκ υπήρξε χωρίς αμφιβολία ο πιο διάσημος φυσικός επιστήμονας του τελευταίου μισού αιώνα. Η κατάστασή του, μια αναπηρία, ως αποτέλεσμα μιας νευροεκφυλιστικής νόσου, τον καταδίκασε από πολύ νέο σε ακινησία, αλλά, σύντομα, και σε αδυναμία να μιλήσει. Η αρχική πρόγνωση για το προσδόκιμο ζωής του ήταν μόλις 2 χρόνια, πράγμα, όμως, που, αντί να τον αποκαρδιώσει, τον κινητοποίησε προκειμένου να ξεκινήσει την τόσο εντυπωσιακή ερευνητική του εξέλιξη.

Πολλοί νομίζουν πως αυτή η κατάσταση συνέβαλλε σε πολύ μεγάλο βαθμό στην αναγνώρισή του ως κορυφαίου φυσικού. Πράγμα που ισχύει, ως προς την ευρεία αναγνωρισιμότητα, όχι, όμως, σε ό,τι αφορά την αναγνώριση. Το έργο του, ανεξαρτήτως της κατάστασής του, τον κατατάσσει στη σειρά των μεγαλύτερων φυσικών της ιστορίας. Υπήρξε, μάλιστα, άτυχος και από την άποψη πως η ερευνητική του δουλειά έγινε, ως επι το πλείστον σε τομείς, όπου δύσκολα θα μπορούσαν να υπάρξουν οι επιβεβαιώσεις, που είναι αναγκαίες προκειμένου να αναγνωριστεί οριστικά. Όπως σημειώνει ο ίδιος αυτοσαρκαζόμενος, αν είχαν βρεθεί οι, προβλεπόμενες από την θεωρία του, μικροσκοπικές μαύρες τρύπες, που σχηματίστηκαν στο χαοτικό και ακανόνιστο πρώιμο Σύμπαν, αμέσως μετά από τη Μεγάλη Έκρηξη, «θα ήμουν νομπελίστας τώρα» (σελ. 169).

Το βιβλίο αυτό του Χόκινγκ παραδόθηκε στο τυπογραφείο λίγο πριν πεθάνει. Από αυτήν την άποψη, είναι και ένα είδος πνευματικής διαθήκης. Στην εισαγωγή του, του Ιουλίου του 2018, ο φίλος του αμερικανός φυσικός Kip Thorne, που πρόλαβε να γίνει νομπελίστας λόγω της πειραματικής επιβεβαίωσης των βαρυτικών κυμάτων από το απώτερο διάστημα,  γνωστός και ως επιστημονικός σύμβουλος της εξαιρετικής ταινίας διαστημικής φαντασίας Interstellar[1] του σκηνοθέτη Κρίστοφερ Νόλαν, γράφει:

«Προσωπικά, μένω μακριά από τα μεγάλα ερωτήματα. Δεν έχω επαρκείς ικανότητες, σοφία ή αυτοπεποίθηση, για να το προσεγγίσω. Ο Στίβεν, αντίθετα, πάντοτε ένιωθε μια έλξη για τα μεγάλα ερωτήματα, είτε αυτά είχαν σχέση με την επιστήμη του είτε όχι […]

Οι απαντήσεις του Στίβεν σε έξι από τα ερωτήματα έχουν βαθιά σχέση με την επιστήμη του. (Υπάρχει Θεός; Πώς ξεκίνησαν όλα; Μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον; Τι υπάρχει μέσα σε μια μαύρη τρύπα; Είναι δυνατά τα ταξίδια στον χρόνο; Πώς μπορούμε να διαμορφώσουμε το μέλλον;) […] Οι απαντήσεις του στα άλλα τέσσερα μεγάλα ερωτήματα δεν έχουν άμεση σχέση με την επιστήμη του (Θα επιβιώσουμε πάνω στη Γη; Υπάρχει άλλη νοήμων ζωή στο Σύμπαν; Έχει νόημα να αποικίσουμε το Διάστημα; Θα μας ξεπεράσει η τεχνητή νοημοσύνη;). Ωστόσο, όπως είναι αναμενόμενο, οι απαντήσεις του φανερώνουν βαθιά σοφία και δημιουργικότητα» (σελ. 27).

Το βιβλίο του Χόκινγκ επιχειρεί να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα και το κάνει με τη μέγιστη επάρκεια –αυτή που αναλογεί στο επίπεδο του ίδιου. Οι απαντήσεις του, προφανώς, δεν είναι οριστικές, αποτελούν, όμως, οδηγό στο σχετικό προβληματισμό, στο μέτρο που περιέχουν τα ουσιαστικά στοιχεία της σχετικής συζήτησης. Υπάρχει ένα, όμως, ερώτημα, στο οποίο ο ίδιος θεωρούσε πως έχει ήδη δοθεί οριστική και βέβαιη απάντηση, αυτό που αφορά την ύπαρξη του Θεού.

Για τον Χόκινγκ είναι απολύτως βέβαιο πως Θεός δεν υπάρχει και όλες οι σχετικές παραμυθίες είναι, σε ό,τι αφορά τους μεγάλους αριθμούς ανθρώπων, αποτέλεσμα της αναζήτησης παρηγοριάς μπροστά στον θάνατο. Οι σχετικές διατυπώσεις του, μάλιστα, έχουν ενδιαφέρον. Γράφει: «Προβλέπω πως θα γνωρίζουμε πλήρως τη βούληση του Θεού μέχρι το τέλος του τρέχοντος αιώνα» (σελ. 63). Και μόλις τη γνωρίσουμε («τη βούληση του Θεού»), πολύ σύντομα, η βέβαιη ανυπαρξία του θα σφραγιστεί και από τον οριστικό του θάνατο στα μυαλά των ανθρώπων. Αυτό που ο Χόκινγκ ονομάζει βούληση του Θεού δεν είναι παρά οι νόμοι της Φύσης, η πλήρης εξιχνίαση των οποίων βρίσκεται, κατά τη γνώμη του, πολύ κοντά στον χρόνο.

Νομίζω πως η συμβατική φιλοσοφική επάρκειά του, όπως συμβαίνει με τους περισσότερους φυσικούς, άλλωστε, δεν είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή. Πράγμα, ωστόσο, που καθόλου δεν μειώνει τη φιλοσοφική αξία των σκέψεών του. Γιατί οι μεγάλοι επιστήμονες κάνουν φιλοσοφία, σπουδαία φιλοσοφία, μέσω της ίδιας τους της επιστήμης. Πολλές φορές, μάλιστα, εντελώς ανυποψίαστοι –που δεν είναι, βέβαια, η περίπτωση του Χόκινγκ.

Ο Χόκινγκ παρήγαγε εξαιρετικό έργο στους τομείς, μεταξύ άλλων, της μαθηματικής Φυσικής, της αστροφυσικής, της κοσμολογίας, της κβαντομηχανικής. Στο σύντομο βιβλίο του παρουσιάζει ένα μέρος αυτού του έργου. Το οποίο, όμως, είναι αρκετό, για να αντιληφθούμε τις ευρύτερες συναγωγές.

Η παρουσίαση του θα μας δείξει ότι είναι δυνατό να συλλάβουμε, με τους όρους της πιο αυστηρής επιστήμης, πώς είναι δυνατή η «εμφάνιση» του Σύμπαντός μας εκ του μηδενός, από το τίποτε. Πώς και τώρα, με μια πολύ ισχυρή έννοια, το Σύμπαν είναι «τίποτε», δεδομένου ότι το συνολικό ενεργειακό του περιεχόμενο είναι ακριβώς μηδέν. Πώς είναι δεδομένο ότι ο ίδιος ο χρόνος «εμφανίστηκε» μαζί με το Σύμπαν, έτσι ώστε να μην έχει νόημα να μιλάμε για «πριν» την «εμφάνιση». Πώς, ωστόσο, ο χρόνος, όταν εκληφθεί ως «φανταστικός», δεν έχει καμμιά «αρχή». Πώς οι μαύρες τρύπες –που προκύπτουν ως υπέρπυκνες καταστάσεις, μεταξύ άλλων, και από τη βαρυτική κατάρρευση των αστεριών μέχρι του σημείου, όπου πυκνότητα και θερμοκρασία γίνονται άπειρες– αναγκαστικά καταλήγουν σε «μοναδικότητες», σημεία, δηλαδή, του χωροχρόνου, όπου ο τελευταίος είναι τόσο ριζικά στρεβλωμένος, που δεν έχει νόημα. Πώς αυτά τα τρομερά ουράνια σώματα (;) λειτουργούν ως κοσμικοί λογοκριτές, μην αφήνοντας τίποτε να ξεφύγει από το «εσωτερικό» τους (τον ορίζοντα γεγονότων, όπως λέγεται). Πώς, παρόλ’ αυτά, η πληροφορία στο Σύμπαν ίσως δεν χάνεται, ακόμη κι όταν «ρουφιέται» από τη μαύρη τρύπα, στο μέτρο που η τελευταία μοιάζει, αξιοποιώντας τις κβαντικές διακυμάνσεις και τα εικονικά σωματίδια, να «ακτινοβολεί». Πώς όλα αυτά συνδέονται με εξωτικές φυσικές καταστάσεις, όπως οι υπερμεταθέσεις και οι υπερπεριστροφές; Κι άλλα πολλά τέτοια πώς…

Ο Χόκινγκ, όλα αυτά, τα παρουσιάζει με τρόπο που μπορεί, στα ουσιώδη, να γίνει κατανοητός από οποιονδήποτε διαθέτει περιέργεια και σχετικά καλό γνωσιακό εξοπλισμό επιπέδου Λυκείου. Να ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα γραφής: «Δεν μπορείτε να φτάσετε σε ένα χρονικό σημείο πριν τη Μεγάλη Έκρηξη, διότι ο χρόνος δεν υπήρχε πριν τη Μεγάλη Έκρηξη. Επιτέλους ανακαλύψαμε κάτι το οποίο δεν έχει αίτιο, διότι δεν υπήρχε καν η χρονική στιγμή για να λάβει χώρα το εν λόγω αίτιο. Για μένα αυτό σημαίνει πως δεν είναι δυνατή η ύπαρξη ενός δημιουργού, επειδή δεν υφίσταται καν ο χρόνος για την ύπαρξή του […] Όταν με ρωτάει κάποιος αν ο Θεός δημιούργησε το [Σ]ύμπαν, απαντώ πως δεν έχει νόημα η ίδια η ερώτηση. Πριν τη Μεγάλη Έκρηξη δεν υπήρχε χρόνος, οπότε δεν υπάρχει καν η αναγκαία χρονική στιγμή για να φτιάξει ο Θεός το [Σ]ύμπαν. Είναι σαν να ζητάει κάποιος οδηγίες για την άκρη της Γης –η Γη είναι σφαιρική, οπότε δεν έχει άκρα και επομένως μια τέτοια αναζήτηση είναι μάταιη» (σελ. 74).

Τόσο απλά, τόσο «απλοϊκά», μια εξαιρετική πρόταση «τροφής για σκέψη».

---

[1] Kip Thorne, Η επιστήμη του Interstellar –Ταξίδι σε μια μαύρη τρύπα, εκδόσεις Ροπή, 2017