Η άβολη αισιοδοξία

Ένα συνοπτικό οδοιπορικό στα περιοδικά σύγχρονης τέχνης της μεταπολίτευσης.

Μέρος 4^ο

Aπό την έκθεση του Γιάννη Βαρελά με τίτλο Anima I στο Μουσείο Μπενάκη της Οδού Πειραιώς 

ΤΟΥ ΘΕΟΦΙΛΟΥ ΤΡΑΜΠΟΥΛΗ

Ποίηση, απεδαφικοποίηση και αφθονία

Στην Αθήνα με την ανερχόμενη οικονομία διαμοιρασμού που προσελκύει με αχαρτογράφητες συνέπειες μια συνεχή ροή επισκεπτών· με τον πολλαπλασιασμό των residencies ή των μικρών peer to peer ανεξάρτητων χώρων που έχουν δημιουργήσει ένα καινούργιο δίκτυο ενθουσιασμένων καλλιτεχνών βραχύχρονης παραμονής και βραχύβιων έργων· με τη γιγάντωση των ιδιωτικών πολιτιστικών ιδρυμάτων και την δίνη θεάματος και κυριαρχίας που στροβιλίζεται γύρω τους, είναι ενδιαφέρουσα μια ανανεωμένη σχέση των εικαστικών τεχνών με τη λογοτεχνία και ειδικότερα την ποίηση. Είναι ίσως το κοινό έδαφός τους σε μια εποχή ολοένα μεγαλύτερης απεδαφικοποίησης: η κατασκευή του εαυτού και η μνήμη, η αναδίφηση στα αρχεία, η ψηφιοποίηση και οι τεχνολογίες του σώματος, η τρυφερότητα και ο επαναπροσδιορισμός των στρατηγικών του υποκειμένου απέναντι σε αδυσώπητους μηχανισμούς ελέγχου και θανατοπολιτικής.

Την ανανεωμένη αυτή σχέση την διαβλέπει κανείς σε διάφορες καλλιτεχνικές εκφάνσεις της, όπως στη παράσταση του ποιητικού λόγου στο μεγάλης ωριμότητας έργο πλέον της Φοίβης Γιαννίση, στον συγκινητικά απροσδόκητο τρόπο που δίνουν σώμα στη διακειμενικότητα οι επιτελέσεις του Μάριου Χατζηπροκοπίου ή στα διαδικτυακά κουήρ ποιητικά υπερκείμενα και κολλάζ του Sam Albatros. Ή σε συνεργασίες ποιητών με εικαστικούς, για παράδειγμα στην έκδοση «Μίμοι» του Ραγκνάρ Ανδρέα Κασάπη και του Κωνσταντίνου Χατζηνικολάου ή στους κοινούς γλυπτικούς και ποιητικούς τόπους της Νάνας Σαχίνη και του Ιορδάνη Παπαδόπουλου.

Εξάλλου, ένα από τα πιο ενδιαφέροντα περιοδικά των τελευταίων ετών είναι το εξαμηνιαίο περιοδικό ΦΡΜΚ που από το 2013 έως σήμερα έχει εκδώσει 13 τεύχη. Παραπέμποντας με το όνομά του στην πλατωνική/ντεριντιανή έννοια της φαρμακείας, το ΦΡΜΚ, υπό τη διεύθυνση της Κατερίνας Ηλιοπούλου, είναι έντυπο μιας ευρύτερης συνάντησης καταρχάς ποιητών που η καταγωγή της μπορεί να αναχθεί στο ιδρυτικό Karaoke Poetry Bar που είχε διοργανωθεί το 2007 από την ομάδα τότε Into the Pill ως εξωτερική συνεργασία με το Destroy Athens. Tο ΦΡΜΚ φιλοδοξεί να έχει συντακτικό ρόλο για τη νεότερη γενιά ποιητών, να ορίσει μαχητικά θέσεις ρήξης εντός του πεδίου της ποίησης και να συνδέσει την ποίηση με τη σύγχρονη κριτική θεωρία και τη σύγχρονη τέχνη, εντάσσοντας σε κάθε τεύχος ένα εκτενές εικαστικό δοκίμιο, υπό την επιμέλεια του καλλιτέχνη Γιάννη Ισιδώρου. Η δίδυμη έκδοση το 2018 του τεύχους 11 με αφιέρωμα στο «Πολιτικό (ως στάση) στην ποίηση (ως πράξη)» και του τόμου «Μια συζήτηση για την ποίηση τώρα» αποτελεί μια από τις πιο διαυγείς ανταποκρίσεις της τελευταίας δεκαετίας στο ενίοτε πνιγηρό ενίοτε κρίσιμο αίτημα για συντονισμό της τέχνης με τις συνθήκες πολιτικής ταραχής υπό τους όρους του επείγοντος και της επικαιρότητας.  

Το διαδικτυακό περιοδικό a glimpse of (https://aglimpseof.net/) απέκτησε πρόσφατα έντυπη εκδοχή και το τέταρτο τεύχος του θα εκδοθεί τον χειμώνα του 2019. Δημοσιεύοντας «έργα σύγχρονων συγγραφέων και καλλιτεχνών για να ενεργοποιήσει νέες αφηγήσεις για το τώρα», το a glimpse of ιδρύθηκε από την ποιήτρια Δήμητρα Ιωάννου με μια θεματική κατά κύριο λόγο γύρω από το σώμα και το σύστημα μνήμης και αισθήσεών του. Το περιοδικό αναπτύσσεται ως μια ελεύθερη ροή κειμένων, εικόνων και ήχων με ξεχωριστές ενότητες, όπως τα «Feministic series» ή οι «Αφηγήσεις σε εξέλιξη» οι οποίες, με τη συμμετοχή ποιητών όπως ο Αντώνης Κατσούρης και ο Θοδωρής Χιώτης, «περιλαμβάνουν υβριδικά έργα όπου διασταυρώνονται η βιογραφία και ημερολόγιο, ο φεμινισμός και η queer ταυτότητα, το θέατρο, τα μαθηματικά και οι τυποποιημένες γλώσσες, η αυτοβιογραφία και η ποίηση, οικειοποιήσεις του λυρικού ύφους, του ύφους του παραμυθιού και της New York School of Poetry, το σώμα και το ρίζωμα». Ιδιαίτερο και οριακό ως προς το θέμα που συζητάμε είναι το δίκτυο των κουήρ κατά βάση καλλιτεχνών, ποιητών, εικαστικών και μουσικών που υπό διάφορα σχήματα (Asfa BBQ, Queer Ink, Sound Acts) οργανώνει επαναλαμβανόμενες μέσα στο χρόνο συναντήσεις, συνταιριάζοντας ακτιβισμό, τέχνη και θεωρητικό αναστοχασμό. Μολονότι, αποτελούν ολιγοήμερες παραστατικές, επιτελεστικές εκδηλώσεις, τόσο ο επαναλαμβανόμενος χαρακτήρας τους όσο και ο σταθερός πυρήνας μαχητικών προσώπων που τις αποτελούν, σχεδόν σαν ομάδα της κλασικής πρωτοπορίας, τους προσδίδουν τον χαρακτήρα περιοδικών: μη γραμμικών, μαχητικών, φανταχτερών, προφορικών περιοδικών.

Φυσικά δεν είναι αυτά τα μόνα σημερινά περιοδικά που σχετίζονται με την τέχνη. Είναι ενδιαφέρον ότι σε μια περίοδο ιδιωτικής και δημόσιας υποχρηματοδότησης του πολιτισμού, τα περιοδικά, έντυπα και ηλεκτρονικά, πληθαίνουν. Υπάρχουν πολλοί λόγοι για αυτήν την αφθονία. Αρχικά, η ωρίμανση του πεδίου η οποία καθιστά επιτακτική την ανάγκη δημοσίευσης κριτικών και αναστοχαστικών κειμένων: έτσι, το περιοδικό «Ιστορία της Τέχνης» είναι μια «έκδοση ακαδημαϊκού και ερευνητικού προσανατολισμού» με διευθυντή τον Νίκο Δασκαλοθανάση, που, με οκτώ τεύχη από το 2013, αποτυπώνει τη δυναμική του πανεπιστημιακού λόγου με λίγα ωστόσο κείμενα ως τώρα για τη σύγχρονη τέχνη, κυρίως κριτικά για τρέχουσες εκθέσεις, απηχώντας μια ευρύτερη επιφυλακτικότητα της παραδοσιακής ελληνικής ιστορίας της τέχνης για το σύγχρονο· στην ίδια κατηγορία ανήκει και το περιοδικό «Κριτική και Τέχνη», έκδοση της AICA Hellas, που έχει βγάλει ως σήμερα έξι θεματικά προσανατολισμένα τεύχη, μολονότι το τελευταίο τεύχος που εκδόθηκε ήταν το 2016. Δεύτερος λόγος, είναι οπωσδήποτε η ευκολία που παρέχει πλέον η ηλεκτρονική μορφή: το und.Athens (http://und-athens.com/journal) είναι μια πλατφόρμα κειμένων και καλλιτεχνικών πρότζεκτ που έχει ως πρόθεση να «καταγράψει την εναλλακτική δημιουργικότητα στην Αθήνα, μια ιστορία την φορά». Το und.Athens περιλαμβάνει συχνά ποίηση στη θεματολογία του και εκδίδει παράλληλα έναν έντυπο οδηγό εκθέσεων της Αθήνας. Ηλεκτρονικό είναι και το περιοδικό που εκδίδει η εκθεσιακή πλατφόρμα Enterprise Projects της Δανάης Γιαννόγλου και του Βασίλη Παπαγεωργίου, με δύο ως τώρα τεύχη (http://enterprise-projects.com/el/1935-2/), εκ των οποίων το πρώτο ήταν μια κριτική παρουσίαση της καλλιτέχνιδας Πάκης Βλασσοπούλου από τον κριτικό Κωστή Στασινόπουλο και το δεύτερο μια μαχητική και κρίσιμη κριτική στο επαγγελματικό επιμελητικό τοπίο της Ελλάδας από την Εβίτα Τσοκάντα. Τέλος, η οικονομία διαμοιρασμού και η κουλτούρα των κοινωνικών δικτύων δημιουργούν νέες μορφές κανονικοποίησης και lifestyle που αποτυπώνονται σε έντυπα όπως το περιοδικό μόδας και τέχνης Dapper Dan ή το ταξιδιωτικό περιοδικό NOMAS. Στα παραπάνω περιοδικά θα πρέπει να προσθέσουμε πειραματικά έντυπα, όπως το πρότζεκτ της ζωγράφου Αμαλίας Βεκρή «Asthenia», ενώ ξεχωριστή περίπτωση είναι το περιοδικό «South as a State of Mind», το οποίο, υπό τη διεύθυνση της Μαρίνας Φωκίδη και σχεδιασμένο από το στούντιο Λάλιου/Βαζούρα, έχει κυκλοφορήσει δέκα τεύχη, τέσσερα εκ των οποίων ως επίσημο περιοδικό της documenta 14. Ο διεθνής χαρακτήρας των συνεργασιών του και η οργανική του σύνδεση με την Documenta δείχνουν πως το South πιστοποιεί την πολυπόθητη αυτονομία του πεδίου αλλά ταυτόχρονα μαρτυρεί ενδεχομένως και για μια συστατική αντινομία της ίδιας της σύγχρονης τέχνης: αν και με τον τίτλο του διεκδικεί τον χωρικό του εντοπισμό, στην πραγματικότητα, είναι το περιοδικό που λιγότερο από όλα αντανακλά και προκύπτει από εσωτερικές διεργασίες στο πεδίο.

Σε κάθε περίπτωση εκείνο που σήμερα λείπει από την αφθονία αυτή είναι ένα περιοδικό μαχητικής κριτικής. Καθώς οι εκθέσεις μεγάλης κλίμακας πολλαπλασιάζονται, η εργαλειοποίηση κρίσιμων πολιτικών ζητημάτων, όπως η μετανάστευση, η περιβαλλοντική κρίση και οι ταυτότητες φύλου, οι νέοι εξωτισμοί της κρίσης, οι υβριδικές και απεδαφικοποιημένες πηγές χρηματοδότησης αλλά και οι καινούργιες επιτελεστικότητες, η μετα-διαδικτυακή συνθήκη, οι ψηφιακές υλικότητες κτλ απαιτούν ολοένα και περισσότερα κείμενα που θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε, να αναστοχαστούμε και να δημιουργήσουμε κοινότητες και όρια. Η σύντομη περιπλάνηση αυτού του κειμένου στα περιοδικά των τελευταίων 40 ετών δείχνει πως η ιστορία των ελληνικών περιοδικών σύγχρονης τέχνης είναι επίσης η ιστορία ενός αγώνα για την αυτονομία του πεδίου. Μια ιστορία έξαψης και μελαγχολίας γεμάτη ρήξεις και déjà vu που άλλες φορές δίνει την εντύπωση στους πρωταγωνιστές της πως βρίσκονται στον ανοιχτό αέρα και άλλες πως διασχίζουν το ίδιο ποτάμι δεύτερη φορά.

ΥΓ: Μια συστηματική επισκόπηση των περιοδικών σύγχρονης τέχνης θα πρέπει φυσικά να λάβει υπόψη της ένα διευρυμένο εκδοτικό υλικό: οπωσδήποτε το περιοδικό «αρχιτεκτονικής, τέχνης και σχεδιασμού Τεύχος» το οποίο με εκδότες τους αρχιτέκτονες Γιώργο Σημαιοφορίδη και Γιώργο Τζιρτζιλάκη και την καθοριστική συμμετοχή του αρχιτέκτονα Χρήστου Παπούλια και του ιστορικού τέχνης Ντένη Ζαχαρόπουλου στάθηκε καθοριστικό για τον τρόπο που συστηματοποιήθηκε η σχέση της σύγχρονης τέχνης με την αρχιτεκτονική στην Ελλάδα·  πολιτιστικά περιοδικά, όπως το Τέταρτο του Μάνου Χατζιδάκι, που στάθηκαν η μήτρα ενός ιανικού κυρίαρχου λόγου, ταυτόχρονα λόγιου και επιπολής, αυτό μάλλον που στη μουσική αποκαλούμε έντεχνο· σημαντικά περιοδικά όπως το Τραμ και ο Χάρτης (επανεκδόθηκε πρόσφατα διαδικτυακά https://www.hartismag.gr/) που δεν μπόρεσαν να παρακολουθήσουν πάντα τις μεταμορφώσεις του σύγχρονου· φανζίν που είναι πάντα το αλυσιτελές και εφήμερο εργαστήριο της τέχνης· αλλά και τα ένθετα των εφημερίδων που σχεδόν όλα αυτά τα χρόνια αναπλήρωναν τα κενά του εξειδικευμένου κριτικού λόγου. Το ελλιπές αυτό κείμενο συνομίλησε σε αρκετά σημεία του με τη σειρά κειμένων «Προς μια ιστορία για τη σύγχρονη ελληνική τέχνη» της Προσωρινής Ακαδημίας Τεχνών που δημοσιεύτηκαν στην Αυγή (9-17-30 Απριλίου 2017· διαδικτυακή χρονολόγηση).

Ο Θεόφιλος Τραμπούλης είναι συγγραφέας και επιμελητής