Οι ανδρισμοί στην ιστορία

ΤΟΥ ΘΕΟΔΟΣΗ ΓΚΕΛΤΗ

ΔΗΜΗΤΡΑ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ κ.ά., Ανδρισμοί: Αναπαραστάσεις, υποκείμενα και πρακτικές από τη μεσαιωνική μέχρι τη σύγχρονη περίοδο, εκδόσεις Gutenberg, σελ. 472

Ο ανά χείρας συλλογικός τόμος είναι η πρώτη ελληνόγλωσση προσέγγιση που χρησιμοποιεί τους «ανδρισμούς» ως βασικό αναλυτικό εργαλείο, μελετώντας τους διεξοδικά από ιστορική σκοπιά. Το βιβλίο επιμελήθηκαν οι Δήμητρα Βασιλειάδου, Γιάννης Γιαννιτσιώτης, Ανδρονίκη Διαλετή και Γιώργος Πλακωτός, όλες και όλοι μέλη της ομάδας ιστορικών για την Έρευνα στην Ιστορία των Γυναικών και του Φύλου, που δημιουργήθηκε το 2007, για να συνομιλήσει με συστηματικό τρόπο με τη Διεθνή Ομοσπονδία για την έρευνα στην ιστορία των γυναικών. Η επικοινωνία με τη διεθνή βιβλιογραφία, η ανανέωση των όρων συζήτησης της ιστορίας του φύλου και η διοργάνωση έως τώρα τριών συνεδρίων είναι κινήσεις με σημαντικό ακαδημαϊκό και πολιτικό αντίκτυπο. Το βιβλίο μάλιστα εντάσσεται στη νέα σειρά των εκδόσεων Gutenberg για την ιστορία του φύλου, την οποία συνεπιμελούνται οι Έφη Αβδελά, Κατερίνα Δαλακούρα και Ελένη Φουρναράκη.

Πρακτικοί περιορισμοί μάς υπαγορεύουν να αναφερθούμε αποκλειστικά στη ραχοκοκαλιά της πολυσέλιδης εισαγωγής των επιμελητριών και επιμελητών, στην οποία επιχειρείται, αφενός, μια χαρτογράφηση της διείσδυσης της έννοιας των ανδρισμών στις κοινωνικές επιστήμες και, κυρίως, στην ιστορία και, αφετέρου, μια περιεκτική έκθεση της βιβλιογραφικής παραγωγής, που ξεκινά με τη μελέτη των προνεωτερικών ανδρισμών, μεταβαίνοντας στη συνέχεια στις νεωτερικές εκδοχές τους. Δευτερευόντως, γνωστικοί περιορισμοί μας αναγκάζουν να σταθούμε ιδιαίτερα στα κείμενα των Ζεστανάκη και Γιαννακόπουλου, που πραγματεύονται (και) νοηματοδοτήσεις των ομόφυλων επιθυμιών και ταυτοτήτων.

Οι ανδρισμοί, ως έννοια, υπέστησαν μια διπλή αδικία. Πρώτον, οι κοινωνικοί επιστήμονες εν γένει άργησαν να τους χρησιμοποιήσουν σαν φίλτρο στη θέαση του υλικού τους. Δεύτερον, ακόμα και όταν η βιβλιογραφία πύκνωσε, οι ιστορικές επεξεργασίες της έννοιας ήταν ακόμα λίγες. Μελέτες από τον χώρο των ανδρικών σπουδών, ήδη από τη δεκαετία του ’70, εξετάζουν τους άντρες σε ένα πρώτο στάδιο ως έμφυλα υποκείμενα ιστορικά προσδιορισμένα. Στο διανοητικό κλίμα που γεννά το φεμινιστικό κίνημα και το κίνημα για την απελευθέρωση των ομοφυλόφιλων, ένας αγωνιστικός τόνος κυριαρχεί και καθορίζει το ύφος της παραγωγής. Την περίοδο αυτή θα κυριαρχήσει η πραγμάτευση θεματικών που βρίσκονται στην αιχμή των πολιτικών διεργασιών: ομοφοβία, πορνογραφία, βιασμός. Οι ιστορικές μελέτες πάντως δεν βρίσκουν φιλόξενο χώρο στις αντρικές σπουδές, στις οποίες εργάζονται κυρίως κοινωνικοί επιστήμονες, και έτσι συγκροτούνται ως διακριτό πεδίο μόλις στις αρχές της δεκαετίας του ’90. Η γένεση του πεδίου συνδέεται με τη μετάβαση από την «ιστορία των γυναικών» στην «ιστορία του φύλου» και έχει την τύχη να αξιοποιήσει τις πλούσιες μελέτες που έχουν πραγματοποιήθει, οι οποίες αξιοποιούν τις τεράστιες φλέβες γνώσης που αναφύονται από τα έργα των Foucault, Butler και Scott. Εντούτοις, η αναλυτική σημασία των ανδρισμών στην ιστορία παραγνωρίζεται, αν λάβουμε υπόψη τόσο την απουσία αυτόνομου επιστημονικού περιοδικού όσο και τις ισχνές αναφορές στην ιστορική παραγωγή. Η σημασία του παρόντος τόμου εκπηγάζει ακριβώς (και) από αυτή την κατάσταση. Καλύπτει ένα σημαντικό κενό και ανοίγει το έδαφος να συζητηθούν οι ανδρισμοί ως κρίσιμο αναλυτικό εργαλείο των κοινωνικών και κυρίως των ιστορικών σπουδών.

Στα επιμέρους κεφάλαιά του αποτυπώνεται η πολλαπλότητα της ανδρικής εμπειρίας σε μια σειρά από πεδία, όπως η πολιτική, ο πόλεμος, η αυτοκρατορία, αλλά και η οικογένεια ή τα ομοκοινωνικά περιβάλλοντα, εξετάζοντας τόσο το κοινωνικό περιθώριο όσο και τις ελίτ.

Ταυτόχρονα, η προσέγγιση των ανδρισμών επεκτείνεται και σε πεδία όπως η λογοτεχνία ή ο κινηματογράφος, όπου ο Παναγιώτης Ζεστανάκης αξιοποιεί μια εμπορικά επιτυχημένη κωμωδία της δεκαετίας του ’80 ως μελέτη περίπτωσης, που από τη μία είναι ενδείκτης των πολύκεντρων αλλαγών σε επίπεδο έμφυλων σχέσεων, κατανάλωσης, οικογενειακών διευθετήσεων, νομοθεσίας, πολιτισμικών πρακτικών που επισυμβαίνουν τη δεκαετία του ’80 και από την άλλη δείχνει τους περιορισμούς της δυναμικής αυτής, όταν, στην περίπτωση της στρατηγικής επιτέλεσης της ομοφυλόφιλης ταυτότητας από τον ήρωα, ανασύρεται το εύκολο στερεότυπο του αξιογέλαστου μόδιστρου ομοφυλόφιλου, της καρικατούρας διά του κλισέ. Μεθοδολογικά διαβάζει την κωμωδία ως ιδιαίτερο πολιτισμικό κείμενο που δείχνει ότι κάποιες τάσεις έχουν ήδη αποκρυσταλλωθεί, ώστε να παρουσιάζονται σε μια ταινία με μαζική απεύθυνση. Για να το πούμε με τα λόγια του ίδιου, επιχειρεί να «ενισχύσει το επιχείρημα ότι οι κωμωδίες εμπνέονται από μετασχηματισμούς στην καθημερινή ζωή».

Στις συμβολές του τόμου το φύλο διαπλέκεται δημιουργικά με ποικίλες αναλυτικές κατηγορίες: το έθνος και η τάξη ή η ηλικία, το σώμα και η σεξουαλικότητα, όπως στο κείμενο του Κώστα Γιαννακόπουλου, που αντλεί από την ανθρωπολογία, την ψυχανάλυση, την ιστορία και την queer θεωρία, για να διασχίσει τα στεγανά μοντέλων νοηματοδότησης της σεξουαλικής επιθυμίας. Μας δείχνει με έναν ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο ότι ίσως το γκέι παρελθόν δεν είναι νεκρό, δεν είναι καν παρελθόν, για να παραφράσουμε τον Φώκνερ. Δηλαδή, ίσως το μοντέλο οργάνωσης των ομοερωτικών σχέσεων με όρους έμφυλους, ηλικακούς και ταξικούς να παραμένει ακόμα τρόπος οικοδόμησης σχεσιακοτήτων. Ο Γιαννακόπουλος σε αυτό το κείμενο μιλάει για «πολλαπλές, διαφορετικές χρονικότητες» παρούσες σε ένα παρόν που όχι μόνο συνομιλεί με το παρελθόν οργάνωσης των ομόφυλων σχέσεων στη βάση της έκφρασης φύλου, του σεξουαλικού ρόλου και της ενσώματης επιτέλεσης, αλλά συν-αισθηματικά υποκινείται από αυτό. Ως να μην έφυγε ποτέ η φιγούρα της «αδελφής», του θηλυπρεπούς άντρα (συχνά παθητικού) αλλά ως να ενοικεί στο παρόν, να δημιουργεί μια έλλειψη στη συναισθηματική και αμοιβαία σχέση ενός ομόφυλου ζευγαριού, να τρομάζει και να χρήζει διαρκούς αποκήρυξης. Το φάντασμα της «αδελφής» κατατρύχει με πολλαπλούς τρόπους την ελληνική κοινωνία.

Συμπερασματικά, το βιβλίο αυτό αποτελεί, σε τελική ανάλυση, μια καλά επεξεργασμένη εισαγωγή στην ιστορικοποίηση των ανδρισμών. Αποκρινόμενο σε μια ολοένα και αυξανόμενη δίψα για τις ιστορικές διαστάσεις του φύλου, έρχεται να μπολιάσει τον ελληνόφωνο ακαδημαϊκό λόγο με θεωρία για τους ανδρισμούς, όπως αυτή εφαρμόζεται σε ένα μεγάλο εύρος πρωτότυπων μελετών. Σε καμιά περίπτωση δεν συνιστά μια μονοθεματική προσέγγιση, αφού μάλλον αντιμετωπίζει το φύλο σαν ένα σταυροδρόμι στο οποίο διασταυρώνονται ποικίλες άλλες ιεραρχήσεις, λόγοι και εμπειρίες, ταξικά, φυλετικά, ηλικιακά και ενσώματα προσδιορισμένες.

Ο Θεοδόσης Γκελτής είναι υποψήφιος διδάκτορας Ιστορίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου

Αλέκος Φασιανός, Η αποθέωση του αθλητή, 2003, σχέδιο σε χαρτί, 78 x 82 εκ.