H μακρινή ηχώ του σώματος

ΤΗΣ ΒΕΡΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

SANDOR FERENCZI, Θάλασσα. Δοκίμιο για μια θεωρία της γενετήσιας ζωής. Σύγχυση γλωσσών ανάμεσα στους ενήλικες και το παιδί, Εισαγωγή, μετάφραση: Έρη Κούρια, Επίμετρο: Sigmunt Freud, εκδόσεις Γαβριηλίδης, σελ. 196

O Σάντορ Φερέντζι, στη «Θάλασσα», μας ταξιδεύει στους ωκεανούς της ανθρώπινης καταγωγής και μας καταβυθίζει στα άδυτα της σωματικής μνήμης. Γενικός παθολόγος, νευροψυχίατρος, γεννημένος στις 7 Ιουλίου 1873 μαθαίνουμε στην εισαγωγή της ψυχαναλύτριας Έρης Κούρια, μαθητής και αναλυόμενος του Φρόιντ, εργάστηκε ως ψυχαναλυτής, διευρύνοντας το πεδίο όσον αφορά το αρχαϊκό, προοιδιποδειακό ψυχικό υλικό αλλά και τον φυλογενετικό συσχετισμό του ασυνειδήτου με την βιολογική ιστορία του ανθρώπινου είδους. Ανοίγει έτσι νέους δρόμους, θέτοντας «τις βάσεις για μια νέα επιστήμη, την βιοανάλυση πάνω στην οποία στηρίζεται η σημερινή ψυχοσωματική ιατρική» - από την εισαγωγή της Ε. Κούρια.

Διαβάζουμε την ρέουσα μετάφραση του κειμένου στα ελληνικά κατηφορίζοντας προς τον θεσσαλικό κάμπο. Βυθιζόμαστε στη θάλασσα που υπήρξε κάποτε η κοιλάδα της Θεσσαλίας, λίμνη τα νερά της οποίας τραβήχτηκαν κατά τις γεωλογικές αλλαγές πριν από εκατομμύρια χρόνια. Απομεινάρια βρίσκουμε σήμερα σε απολιθώματα σκελετών ψαριών πολύ συχνά στους παράξενους και απόκοσμους βράχους των Μετεώρων.

Κάπως έτσι μπορούμε να φανταστούμε τα απολιθώματα στα οποία αναφέρεται ο Φερέντζι. Απομεινάρια μιας μακρινής γεωλογικής καταστροφής, τα ίχνη αυτά μεταφέρονται μέσω των βλαστικών κυττάρων και αναδύονται στην διάρκεια της ανθρώπινης ζωής κατά την γέννηση, στη συνέχεια κατά την σεξουαλική πράξη. Ο συμβολισμός, κεντρική έννοια του έργου του Φερέντζι, επισημαίνει η Ε.Κούρια,το πέος σύμβολο του δοντιού, η μητέρα σύμβολο της θάλασσας και ολόκληρος ο οργανισμός «ιερογλυφικό κείμενο» απολιθωμένο στα χρόνια. Το σώμα μιλάει για την ύπαρξή του που χάνεται στις απαρχές.

Μας οδηγεί το ίδιο το γραπτό του Φερέντζι, σελ. 89: «Εάν δεχτούμε την επιβεβαιωμένη από αναρίθμητες κλινικές περιπτώσεις προϋπόθεση ότι ολόκληρα κομμάτια χαμένης ή απρόσιτης μέσω άλλης οδού ιστορίας έχουν διατηρηθεί με τον τρόπο των ιερογλυφικών με μορφές συμβολικής ή έμμεσης έκφρασης του ψυχισμού και του σώματος, μπορούμε να κατανοήσουμε και να συγχωρήσουμε την τόλμη μας να εφαρμόσουμε στα μεγάλα μυστήρια της γέννησης του είδους αυτή τη μέθοδο αποκρυπτογράφησης που έδωσε τις αποδείξεις της στον τομέα της ατομικής ιστορίας». Στη φράση αυτή ο Λακάν θα συναντήσει αργότερα τον Φερέντζι. Εντελώς διαφορετική από την υστερική μετατροπή που χρησιμοποιεί το σώμα ως τόπο, η σωματική βλάβη δεν μιλάει με τους κανόνες της γλώσσας, είναι της τάξεως της ιερογλυφικής γραφής. Γεγονός που απαιτεί άλλου τύπου επεξεργασία στην ανάλυση, με επινοήσεις και παράδοξες συνδέσεις από την πλευρά αναλυόμενου-αναλυτή για να αποκρυπτογραφηθεί το σύμπτωμα εντός της μεταβίβασης. Και χρόνος. Όπως το ταξίδι στο χρόνο των πρώτων γενέσεων και καταστροφών του είδους και του περιβάλλοντος.

Κατερχόμαστε στον Θεσσαλικό κάμπο. Μια αχλύ μας τυλίγει. Μπαίνουμε στη μυστηριακή ατμόσφαιρα της γραφής του Μ. Καραγάτση. «Κοντεύαμε στον Δομοκό όταν ο βραχνάς της καταχνιάς υψώθηκε πάνωθέ μας. Και τότε, μεμιάς ο κάμπος της Θεσσαλίας απλώθηκε χαμηλά, ισόπεδος, άδενδρος, απέραντος, σταχτής […] και βέβαια στην αρχή αυτός ο βυθός πρέπει να ήταν ένας βάλτος. Χώμα παχύ μαύρο, ποτισμένο με νερό, βούρκος άπιαστος και γλιστερός […] με τον καιρό ο βάλτος στράγγιξε. Στην μαύρη και παχιά λάσπη τα πρώτα αγρίμια των βουνών άφησαν τα πρώτα τ’αχνάρια των ποδαριών τους[…] οι στερνές υγρασίες άρχισαν να στραγγίζουν στα μύρια ποταμάκια που γεννήθηκαν στην ζούγκλα του παλιού βυθού της αδειασμένης λίμνης. Η ζούγκλα χτίκιασε, αραίωσε σιγοπέθανε.Το χώμα γίνηκε σκληρό, θρυψαλιστό το καλοκαίρι. Κι έτσι η Θεσσαλία πήρε τη μορφή της έγινε κάμπος.Με τη διαφορά πως η μεταμόρφωση δεν είναι γενική […] υπάρχουν σε μικρότερη έκταση απομεινάρια των τριών περασμένων μορφών της γεωλογικής εξελίξεώς της: λίμνη, βάλτος, ζούγκλα.»

Αντίστοιχα «μνημονικά ίχνη των φυλογενετικών καταστροφών συσσωρεύονται στο βλαστικό πλάσμα, όπως συσσωρεύονται στο γεννητικό όργανο και εκφορτίζονται από αυτό μη ρευστοποιημένες τραυματικές εμπειρίες που προσβάλλουν την ατομική ζωή» σελ. 119. Πρόκειται για μία ολιστική αντίληψη των σωματικών φαινομένων που συνδέει τη ζωή των κυττάρων με την αρχέγονη φυσική ύπαρξη του κόσμου καθώς και για την σεξουαλικότητα ως τόπο εκδήλωσης των ορμών ζωής και θανάτου. Αυτή η ολιστική αντίληψη που συνδέει βιολογία και ψυχανάλυση σε μία θεωρία περί «βιολογικού ασυνειδήτου» ενισχύεται όταν ο Φερέντζι μιλά για «προσωπικότητα των οργάνων» του σώματος τα οποία μπορεί και να επιδείξουν μία αυτιστική συμπεριφορά μη συνεργαζόμενα αρμονικά με το υπόλοιπο σώμα. Η «λίμπιντο του οργάνου» γεννά την οργανική ασθένεια.

Μοιάζει όπως λέει με τη σύγκρουση των ενδιαφερόντων του εγώ που φαινόταν να αφορούν μόνο την ψυχική προσωπικότητα ενώ αφορούν και την «οργανική» συμπεριφορά. Το σώμα αντιμετωπίζεται ως ένας ζωντανός τόπος ομιλίας με χαρακτηριστικά και συμπεριφορές που αξίζει να «ακούσουμε»…

Μια διαρκής παλινδρόμηση οργανώνει τη συνέχεια του είδους αναφέρει στην εισαγωγή της η Ε. Κούρια φωτίζοντας το κείμενο.Η συνουσία, η πράξη της γονιμοποίησης, ο οργασμός και ο ύπνος αποτελούν παλινδρόμηση προς την ίδια λύση. Τάση για ενοποίηση στον ψυχισμό όπως και στον οργανικό κόσμο. Η ένωση αυτή με έναν άλλο ζωντανό οργανισμό αναπαριστά, σελ. 114-115, «όχι μόνο την ατομική καταστροφή (γέννηση) και την τελική καταστροφή που υπέστη το είδος (αποξήρανση) αλλά επίσης και όλων των καταστροφών που συνέβησαν από τη στιγμή της εμφάνισης της ζωής». Ο ο Φερέντζι παρομοιάζει τις διαδικασίες ανάπτυξης του εμβρύου στη μήτρα με το ζώο σε υδρόβιο περιβάλλον και τις χορειακές λάχνες με τα βρογχιακά όργανα αυτών των ζώων. Ο εμβρυϊκός πλακούντας αναλογεί στη μετάβαση από την ωκεάνια κατάσταση στη ζωή της ξηράς. Η ανάγκη επιβίωσης στον αέρα περνά εξελικτικά από τα πνευμονοφόρα ψάρια (Χέκελ) στον άνθρωπο μέσω των αμφιβίων. Η βρογχιακή αναπνοή του πλακούντα και η γέννηση αναπαριστούν αυτή την τεράστια φυλογενετική αλλαγή.

Η υδρόβια ύπαρξη έχει αποτύπωμα στο σώμα μ και στον ψυχισμό μας. Τόσο η συνουσία όσο και ο ύπνος ερμηνεύονται ως μία προσπάθεια να επαναληφθεί αυτή η αρχαϊκή καταστροφή του είδους με αποτέλεσμα όμως την αναγέννηση που φέρει η ευχαρίστηση του οργασμού και του ύπνου.

Άλλη κεντρική έννοια διαβάζουμε στην εισαγωγή είναι η «αμφιμειξία». Διατρέχουμε αντίστροφα το κείμενο –από το δεύτερο μέρος του βιβλίου που αφορά την φυλογενετική προσέγγιση στο πρώτο μέρος, την οντογένεση-συναντώντας μια βασική ιδέα της Ε. Κούρια για την παλινδρόμηση- προχώρημα της θεωρίας. «Το ασυνείδητο ξεκινά να οργανώνεται ως βιολογικό ασυνείδητο […] κατόπιν χάρη στον Φρόιντ, αναδύεται το ψυχικό ασυνείδητο και μέσω αυτού ο Φερέντζι παλινδρομεί στην ιστορία για να φωτίσει το βιολογικό ασυνείδητο».

Ως μαθητής και αναλυόμενος του Φρόιντ, ο Φερέντζι ξεκίνησε από την οντογένεση, με βάση παρατηρήσεις της ψυχαναλυτικής του πρακτικής, σελ. 38, «ας ονομάσουμε αμφιμειξία των ερωτισμών ή των επιμέρους ορμών την ανάμιξη δύο ή περισσότερων ερωτισμών σε μία ανώτερη ενιαία οντότητα». Με βάση τη φροϋδική θεωρία για το πέρασμα από τους αυτοερωτισμούς στην πρωτοκαθεδρία της γεννητικής ζώνης καθώς και του Άμπραχαμ που απέδιδε την πρόωρη εκσπερμάτιση στη στενή σχέση γενετήσιας ορμής και ουρηθρικού ερωτισμού, ο Φερέντζι προχωρά στην ερμηνεία των σεξουαλικών δυσκολιών με βάση την αμφιμειξία πρωκτικού και ουρηθρικού ερωτισμού. Η συνουσία επανεξετάζεται υπό αυτό το πρίσμα ως αμφιμεικτική διαδικασία.Από την αμοιβαία ταύτιση των παρτενέρ στην προκαταρκτική τρυφερότητα, έως την τελική μάχη, την απέκκριση του αρσενικού, υπάρχει επιθυμία επιστροφής στο μητρικό σώμα. Για το θηλυκό αυτό επιτελείται με την εγκυμοσύνη. Συνεπώς, υπό το βιοαναλυτικό πρίσμα, η οιδιπόδεια επιθυμία (συνεύρεσης για τον άντρα με τη μητέρα) μπορεί να ιδωθεί ως βιολογική τάση.

Η προσέγγιση αυτή καθίσταται περισσότερο επίκαιρη παρά ποτέ σήμερα. Μεγάλη δυσφορία αποτελεί η δυσκολία του σεξουαλικού. Από τον Λακάν έχει επισημανθεί ως αδυναμία γραφής της σεξουαλικής σχέσης, από τη Κολέτ Σολέρ ως ασυνείδητη επιθυμία συγχώνευσης και επιστροφής στο ένα και στο όμοιο, από τον Αλαίν Μπαντιού ως ανάγκη περάσματος από το ένα στο δύο της ετερότητας. Μακράν του «βιολογικού» που αποτελεί μια αυτόματη έλξη-παλινδρόμηση στη σεξουαλική συνεύρεση, η ερωτική σχέση περιλαμβάνει μια αναγκαία συμβολική διεργασία του εαυτού και του άλλου ως ξεχωριστού προσώπου με όλες τις ματαιώσεις μιας ωκεάνιας ευτυχίας…

Από την άλλη πλευρά ο Φερέντζι μας δίνει τις βάσεις για να ξαναδούμε με εντελώς νέο τρόπο τη σωματική ασθένεια ως έκφραση μιας φυλογενετικής διεργασίας που δεν έχει καμία σχέση με την ιατρική στατιστική και τους βομβαρδισμούς με χημικά ενός σώματος που αναζητά να ακουστεί με άλλο τρόπο. Ως μία βαθιά, αρχαϊκή, ιερογλυφική γλώσσα. Μια ιατρική που δεν επιτυγχάνει να απαντήσει στις σαρωτικές ασθένειες του σήμερα, στη συλλογική ίσως παλινδρόμηση των κοινωνιών μας στο αρχαϊκό.

«Μυστικοί κυβερνήτες της έκδηλης οργανικής δραστηριότητας οι αρχαϊκές τάσεις υποσκελίζουν τις επιφανειακές ζωτικές δραστηριότητες παλινδρομώντας σε φυλογενετικό επίπεδο, συλλογισμός που θα μας οδηγήσει να κατανοήσουμε τα φαινόμενα της φλεγμονής, του πυρετού, της συμφόρησης σε επιστροφή σε εμβρυϊκούς ή ακόμη πιο παλιούς τρόπους λειτουργίας», σελ. 146. Ο βλαστικός ιστός μπορεί να περιέχει επικίνδυνες ορμικές ενέργειες απομονωμένες από τον υπόλοιπο οργανισμό δημιουργώντας οιονεί κύστεις. Μέριμνα που απορρέει από τον φόβο. Το βλαστικό πλάσμα υποχρεώνει τον οργανισμό να ασχοληθεί με τα βλαστικά κύτταρα όπως κάποιος που χειρίζεται προσεκτικά τα εκρηκτικά στην τσέπη του πριν τα εναποθέσει κάπου…

Η προσέγγιση αυτή συνάδει και με τη σύγχρονη προσπάθεια προσέγγισης βιολογίας-νευρολογίας-ψυχανάλυσης όπου η «κληρονομικότητα του γενετικού υλικού» συνδέεται με μακρινά ίχνη γραμμένα στο βλαστικό ιστό. Με μία διαφορά, για την βιολογία ως επιστήμη είναι μη αντιστρεπτά, για την ψυχανάλυση είναι δυνατό να αποκρυπτογραφηθούν. Η βιοανάλυση δείχνει να είναι μια γέφυρα που αλλάζει την «μοίρα» του βιολογικού.

Έχουμε αφήσει τον κάμπο με τα λιμνάζοντα από τις πλημμύρες νερά του. Πλησιάζουμε στις πόλεις, στο φως. Βγαίνουμε στην επιφάνεια. Ανασαίνουμε.

 Η Βέρα Παύλου είναι ψυχαναλύτρια

Ελένη Λύρα, my body, 2012, εκτύπωση σε ύφασμα