Εμφύλιος, τέχνη, ελευθερία

Άποψη της έκθεσης «Προδανεισθείς Χρόνος: Ο κόπος του καλλιτέχνη μέσα από το έργο του Γιάννη Παππά» στο Μουσείο Μπενάκη

Της Άννας Φιλίνη*
 
ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΟΥΓΕΛΕΚΑΣ, Η επιστροφή του Ματαρόα, εκδόσεις Γκόνη, σελ. 416

Το βιβλίο του Γιώργου Μπουγελέκα, δεύτερη έκδοση 2024, δίνει μια νέα μορφή στην αποκάλυψη της περιπέτειας του περίφημου ταξιδιού. Μετά την πρώτη ιστορική καταγραφή της Νέλλης Ανδρικοπούλου (2007), τα δύο αυτοβιογραφικά της Μιμίκας Κρανάκη (1992 και 2007) και τη συλλογική έκδοση των Νικόλα Μανιτάκη και Σερβάν Ζολιβέ (2018), το τωρινό βιβλίο είναι ένα ιστορικό μυθιστόρημα. Μιλά για εκείνα τα δύσκολα χρόνια, μέσα από τις παράλληλες ιστορίες δύο αδελφών, μία στο Παρίσι και μία σε γειτονιά της Αθήνας, θέτει ζητήματα για τη ζωή των ανθρώπων της «υποτροφιάδας» του Ματαρόα, τον Εμφύλιο, ιδεολογικές διαμάχες πάνω στην τέχνη. Το βιβλίο περιγράφει συζητήσεις -φανταστικές εν μέρει- αλλά πάντα σε πραγματικό πλαίσιο και στηριγμένες σε πραγματικές πηγές και μαρτυρίες Eλλήνων σπουδαστών και εξορίστων, μελών της καθοδήγησης του ΚΚΕ στο Παρίσι αλλά και ευρύτερες. Δίνει τους πολιτικούς προβληματισμούς του ιστορικού Νίκου Σβορώνου, σπουδαίου Έλληνα ιστορικού, παλαιού αξιωματικού στον πόλεμο της Αλβανίας και ύστερα καπετάνιου του ΕΛΑΣ, του Μέμου Μακρή, γνωστού γλύπτη που φιλοτέχνησε στο Πολυτεχνείο το μνημείο για την Εξέγερση του 1973 δίνοντάς του το πρόσωπο του Σβορώνου, και της Ελένης, μυθικής ηρωίδας του βιβλίου.
Καθώς έρχονται τα νέα από την Ελλάδα για το ξεκίνημα των μαχών του Δημοκρατικού Στρατού, οι ανησυχίες εντείνονται ανάμεσα στους υποτρόφους του Παρισιού. Το βιβλίο αναφέρει εκτιμήσεις του Νίκου Σβορώνου για τον διεθνή περίγυρο μέσα στον οποίο διεξάγεται ο ελληνικός Εμφύλιος. Η ανάλυση είναι αντικειμενική και η ελπίδα για μια στήριξη από την Σοβιετική Ένωση φαίνεται ως μοναδική δυνατότητα για σωτηρία και διέξοδο από τη διεθνή απομόνωση. Η ατμόσφαιρα βαραίνει για τα μέλη του ΚΚΕ στο Παρίσι, ιδιαίτερα όταν το Κόμμα τα καλεί να πλαισιώσουν τις γραμμές του Δημοκρατικού Στρατού. Θυμίζουν την εντολή, που πριν τον απόπλου του Ματαρόα τους είχε δοθεί το 1945, όταν το Κόμμα ενίσχυε την πρόθεσή τους να συμμετέχουν στο ταξίδι με στόχο την ανάπτυξη της επιστήμης ή της τέχνης τους και την προβολή του ελληνικού αγώνα στο εξωτερικό.
Απέναντι στο νέο κομματικό κάλεσμα ο Νίκος Σβορώνος απάντησε ότι, μέσα στις νέες συνθήκες ήταν αναγκαία και χρήσιμη η συνέχιση του επιστημονικού του έργου ως ιστορικού. Ο Μέμος Μακρής, καθοδηγητής της ομάδας, στήριξε την κομματική γραμμή δηλώνοντας έτοιμος να επιστρέψει, στη συνέχεια το ΚΚΕ αποφάσισε να τον κρατήσει στην καθοδήγηση στο Παρίσι, όμως το 1950 οι Γάλλοι τον απελάσανε. Τελικά, μόνο ο Μάνος Ζαχαρίας, κινηματογραφιστής, παλιό στέλεχος της ΕΠΟΝ στο Πολυτεχνείο και ένας από τους τρεις της Σπουδάζουσας του κόμματος στην περίοδο της Κατοχής μαζί με το Λεωνίδα Κύρκο και τον Κώστα Φιλίνη, ανέβηκε στο βουνό, όπου βρέθηκε από κοινού με τον Σεβαστίκογλου.
Μέσα από την αλληλογραφία ανάμεσα στην Ελένη και την Αγγελική, το βιβλίο πληροφορεί για τις εξελίξεις και στην Ελλάδα, αναφέρει συχνά τους προβληματισμούς τους για την «διπλή τακτική» του Κόμματος, δηλαδή του ένοπλου αγώνα στο βουνό από τη μια και των προσπαθειών για μορφές μαζικής πάλης στις πόλεις από την άλλη.
Κάνω παρένθεση και θυμίζω αποφάσεις του ΚΚΕ μετά την Απελευθέρωση: αρχικά της 12^ης Ολομέλειας τον Ιούνιο του 1945, που θεωρούσε ότι μια ρεαλιστική εξωτερική πολιτική του ΕΑΜ και της ΠΕΕΑ έπρεπε να κινηθεί σε έναν άξονα ανάμεσα σε δύο πόλους, τον Ευρωπαϊκό-Βαλκανικό με κέντρο τη Ρωσία και τον Μεσογειακό με κέντρο την Αγγλία, και μετά αυτές του 7^ου Συνεδρίου τον Οκτώβρη του 1945, σχετικά με την ξένη επέμβαση και την ανάγκη αγώνα ενάντια στο διχασμό, στη βάση μιας πολιτικής της ειρήνης και της δημοκρατίας. Οι αποφάσεις τονίζανε την σημασία της μαζικής δουλειάς στα συνδικάτα στις πόλεις, στους συνεταιρισμούς στην αγροτιά, ακόμη και το 1946 θεωρούσαν δεδομένη την πλειοψηφία του ΕΑΜ στα σωματεία. Οι συνθήκες σταδιακά αλλάζουν, καθώς εντείνεται η τρομοκρατία και οι επεμβάσεις Αγγλίας και ΗΠΑ. Αλλά αλλάζουν και οι συνθήκες στις πολιτικές δυνάμεις του ΕΑΜ και του Κέντρου, καθώς παίρνεται η απόφαση του ΚΚΕ για στρατιωτική αντιπαράθεση. Στο βιβλίο αναφέρεται μια κομματική συνεδρίαση στελεχών στα Γιάννενα με παρουσία του Σιάντου, όπου τα μέλη ρωτούσαν ποιά είναι η γραμμή για τις κομματικές οργανώσεις στις επαρχιακές πόλεις κοντά στα πεδία των στρατιωτικών μαχών, όμως ουσιαστική απάντηση δεν υπήρξε. Επίσης θυμίζω ότι, με την αυξανόμενη εφαρμογή των αντικομουνιστικών νόμων 509 και 375, οι παράνομες οργανώσεις του Κόμματος αποδυναμώνονταν, όχι μόνο στην επαρχία αλλά και μέσα στις μεγάλες πόλεις. Το Κόμμα διακινδύνευσε να στείλει να ζήσουν στη νομιμότητα μέλη του που όμως ήταν γνωστά στην Ασφάλεια, επειδή το ίδιο δεν μπορούσε να τα συντηρήσει στην παρανομία, αποτέλεσμα ήταν αυτά αμέσως να συλλαμβάνονται. Η εφιαλτική αυτή κατάσταση οδήγησε αργότερα και στις εκτενείς συλλήψεις ολόκληρων κομματικών κλιμακίων (αποκορύφωμα το 1955). ΟΙ συνθήκες στις πόλεις αλλάζουν σταδιακά μετά το ΄50, όταν η δύναμη του μαζικού κινήματος, παρά τη συνεχιζόμενη τρομοκρατία της Δεξιάς, εκδηλώνεται, παρουσιάζεται το ΠΑΜΕ και στη συνέχεια αναπτύσσεται η ΕΔΑ.
Η στήριξη στην τέχνη από το ΚΚΣΕ του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και η επιχειρηματολογία κατά της νεότερης τέχνης, κυρίως στη Γαλλία, απασχόλησε το ευρύτερο κομουνιστικό κίνημα και παρουσιάστηκε με δημοσιεύματα το ΄47 στο Ριζοσπάστη. Το θέμα -με το οποίο ασχολείται το βιβλίο- συζητήθηκε έντονα στο Παρίσι ανάμεσα στους Έλληνες καλλιτέχνες. Προηγήθηκε η δημοσίευση των σχετικών αποφάσεων του ΚΚΣΕ και της έκθεσης Ζντάνωφ με τίτλο «Ο Σοσιαλιστικός Ρεαλισμός και ο συρφετός της καθαρής τέχνης». Υπήρξε μέχρι και σχετική παρέμβαση του Ζαχαριάδη. Οι θεωρητικοί του ΚΚΣΕ αποκαλούσαν εκφυλισμένη τη γαλλική τέχνη, από τον κυβισμό, τον εξπρεσιονισμό, τον σουρεαλισμό, μέχρι την Γκερνίκα του Πικάσο. Στην Αθήνα, μέσα από τα Ελεύθερα Γράμματα, υπήρξε ανταπάντηση του διευθυντή τους Δημήτρη Φωτιάδη αλλά και του γνωστού Έλληνα χαράκτη Τάσσου. Τα σχετικά συμβάντα εκθέτει αναλυτικά σε εκτενές κείμενο μέσα στο βιβλίο των Μανιτάκη -Ζολλιβέ ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης Ευγένιος Ματθιόπουλος.
Ο Μέμος Μακρής αντιτίθεται σε αυτές τις επιθέσεις, λέει ότι διαστρεβλώνουν τη νέα τέχνη, τονίζει ότι αυτή εκφράζει την πραγματικότητα. Μέσα σε επιστολή του το 1947 προς την Τατιάνα Γκρίτση- Μιλλιέξ (Ιίκαρος, 2003) ο Μακρής υποστηρίζει πως «όταν μιλάμε για ρεαλισμό εννοούμε την αλήθεια ή μάλλον την αναζήτηση της αλήθειας καλά εκφρασμένης». Ενθουσιάζεται με τα μεγάλα έργα του Πικάσο, του Λεζέ, και συμπεραίνει: «Στη Γαλλία η ζωγραφική πάει να ξαναγυρίσει στο μεγάλο πλήθος, να ξαναγίνει ανανεωμένη ζωγραφική της μεγάλης επιφάνειας του τοίχου». Είναι συγκινητικό ότι η αντιπαράθεση των Ελλήνων αριστερών καλλιτεχνών προς τη δογματική θέση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, εκφράζεται μέσα στην σκληρή εποχή του Εμφυλίου, προβάλλοντας την αναζήτηση της ελευθερίας της τέχνης και της αλήθειας, ενώ η άλλη άποψη προσπαθεί να επιβληθεί σαν εργαλείο για την αποδοχή της ηγεσίας του ΚΚΣΕ και στα θέματα της τέχνης. Η Γκερνίκα, έχοντας αφομοιώσει τα καλλιτεχνικά ρεύματα των αρχών του 20ου αιώνα, κάνει το άλμα στην επική μεγάλη ζωγραφική, παρουσιάζει με σκληρή γλώσσα τα βιώματα της ανθρωπότητας από τον φασισμό και τον πόλεμο.
Σε μια περίοδο εμφυλίου πολέμου όπου τα νιάτα και η αμέσως πιο ώριμη γενιά έβαζαν καθημερινά σε κίνδυνο τις ζωές τους, το Ματαρόα έπαιξε αντικειμενικά το ρόλο της κιβωτού μέσα από την οποία διασώθηκαν δυνάμεις και μυαλά για το μέλλον του τόπου: φιλόσοφοι, επιστήμονες, ιστορικοί, λογοτέχνες γλύπτες, ζωγράφοι, μουσικοί, αρχιτέκτονες. Ο Κωνσταντίνος Τσουκαλάς, μιλώντας για τον ιστορικό διανοητή και δάσκαλό του Νίκο Σβορώνο που συμμετείχε στο ταξίδι του Ματαρόα, αποκαλεί το ταξίδι του Ματαρόα «έπος» και λέει: «Κι έτσι άρχισε μια νέα ιστορία. Μια μοναδική ίσως συνέργεια ανεπανάληπτων συγκυριών εξαιρετικών συμπτώσεων και λαμπρών προσωπικοτήτων, ανάμεσά τους ο Κορνήλιος Καστοριάδης και ο Κώστας Αξελός, οδήγησε στη συγκρότηση μιας νέας «γενιάς» επιστημόνων, καλλιτεχνών που έμελλε να σφραγίσει την ελληνική διανόηση με μια πρωτόφαντη ιστορική εμβέλεια».
Το βιβλίο Η Επιστροφή του Ματαρόα τελειώνει με ένα ερωτικό πάθος που οδηγεί στη λύτρωση. Μέσα στη δική μου ζωγραφική φρίζα, με τίτλο «Ταξίδι προς την Ελευθερία», έκανα άμεσα τη σύνδεση του Ματαρόα με τον Μεγάλο Ανατολικό του Ανδρέα Εμπειρίκου: ένα καράβι πορεύεται προς την αναζήτηση της αλήθειας παντού, στην τέχνη, στον έρωτα, στην επανάσταση, αναζητώντας πάντα μέσα στο ταξίδι την ελευθερία.

*Η Άννα Φιλίνη είναι αρχιτέκτων-ζωγράφος