«Χρονικό» μιας μεγάλης φυγής

ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΚΟΥΝΕΝΗ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΞΕΝΑΡΙΟΣ, Στην άκρη του κόσμου, εκδόσεις Κέδρος, σελ. 384

Οι κάτοικοι των Αλυκών απομακρύνονται έντρομοι από τη (φανταστική) αυτή παραθαλάσσια πόλη της Νότιας Πελοποννήσου, προσπαθώντας να σωθούν από μια θανατηφόρο επιδημία, την οποία στην αρχή εκλαμβάνουν ως χολέρα. Το τεράστιο και ανομοιογενές αυτό πλήθος οδοιπορεί με κάθε τρόπο -πεζή, ή με ιππήλατες άμαξες και κάρα- αναζητώντας τον κατάλληλο τόπο μετεγκατάστασης του, κάπου στην Αρκαδία. Κατά τη διάρκεια της μακράς αυτής διαδρομής, και με δεδομένη την αναπόφευκτη, ένεκα των τραγικών συνθηκών, διάρρηξη του κοινωνικού ιστού, που συνοδεύεται από την παταγώδη κατάρρευση των παραδεδεγμένων συμβάσεων και τη συνακόλουθη πρωτογονοποίηση του ψυχισμού των οδοιπόρων, αντιμετωπίζει καταστάσεις έντασης, συγκρούσεων και ανεξέλεγκτων παθών, που συχνότατα κινούνται στον χώρο του παράδοξου. Αλλεπάλληλοι βιασμοί, δολοφονίες, ακρωτηριασμοί, σημαδεύουν αυτή την εξαχρείωση των ηθών, που κλιμακώνεται κατά τη διάρκεια της μακράς πορείας των αλλοφρόνων κατοίκων τον Αλυκών, με τελικό προοορισμό τη δική τους Γη της Επαγγελίας, τις Βάσσες της Αρκαδίας.

Ο οδοιπορών θίασος των φανταστικών ηρώων του βιβλίου -προυχόντων, επιστημόνων, επαγγελματιών, απλών ανθρώπων του καθημερινού μόχθου και δύστυχων ανηλίκων- συμπληρώνεται με την παρουσία πραγματικών ιστορικών προσώπων, οι οποίοι ωστόσο εμφανίζονται σε ρόλους κατά το μάλλον ή ήττον, φανταστικούς: Ο Αλέξανδρος Σχινάς, ο οποίος δολοφόνησε τον βασιλιά Γεώργιο Α’ και εν συνεχεία αυτοκτόνησε (ή, σύμφωνα με μια άλλη, ανεπίσημη εκδοχή, δολοφονήθηκε με τη σειρά του από ένστολους) φέρεται  εδώ ως αξιωματικός, στρατιωτικός ιατρός (κάτι το οποίο αποτελεί μια από τις πολλές ευφυείς και πρωτότυπες «αυθαίρετες» επιλογές του συγγραφέα). Ως τέτοιος μάλιστα,  αμφισβητεί τη διαδεδομένη άποψη πως πρόκειται για επιδημία χολέρας, καταφέρνει να ανακαλύψει τον μικροοργανισμό που αποτελεί το πραγματικό αίτιο της τρομερής αυτής λοίμωξης, και κομίζει, επιτέλους, στους Αλυκιώτες το φάρμακο το οποίο θα την αντιμετωπίσει δραστικά. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με τη σειρά του, εμφανίζεται μεν στον πραγματικό ηγετικό του ρόλο, φέρεται δε από τον συγγραφέα ως να είχε όντως επισκεφθεί την εμφανιζόμενη ως κατακυριευμένη από αχαλίνωτη ελευθεριότητα Τρίπολη της εποχής, πράγμα που επίσης δεν συνέβη. Στο μυθιστόρημα ο Βενιζέλος εμφανίζεται ως να μετείχε εκών άκων - ακριβέστερα: άκων και αντιστεκόμενος στην αρχή, εκών ενθουσιωδώς στην ανεξέλεγκτα ηδονική συνέχεια- σε ένα δημόσιο σεξουαλικό όργιο. Κεντρικοί ήρωες του τελευταίου είναι ο ίδιος και μια από τις αυστριακές πόρνες που ασκούν το επιτήδευμά τους στην πόλη αυτή της Πελοποννήσου. Οι γυναίκες θα ακολουθήσουν εν συνεχεία τους Αλυκιώτες οδοιπόρους προς τον τελικό τους προορισμό, ενώ μία από αυτές θα δολοφονηθεί από έναν νεαρό, ο οποίος εν συνεχεία θα τιμωρηθεί με ευνουχισμό.     

Η υπόθεση τοποθετείται στη διάρκεια των βαλκανικών πολέμων, σε μια Ελλάδα, ωστόσο, όχι και τόσο γνώριμη: υπηρετώντας το θέμα του ο Ξενάριος επέλεξε να επινοήσει εκ νέου τη χώρα, προσδίδοντάς της ανύπαρκτα, ή, εν πάσει περιπτώσει, μεγεθυμένα στην τραγικωμική έντασή τους χαρακτηριστικά. Τον τόνο στην αφήγηση δίνουν οι πολλές και θαυμαστές τεχνολογικές ανακαλύψεις της εποχής: σιδηρόδρομος, κινηματογράφος, αυτοκίνητο κ.ά. Ιστορία και πολιτική, δημόσιος και ιδιωτικός χώρος, πραγματικό και φανταστικό συνυπάρχουν αρμονικά σε αυτή τη σύνθετη και  εξαντλητικά δουλεμένη περιπετειώδη αλληγορία, εστιασμένη στα βάσανα, τα πάθη, τις ψευδαισθήσεις και τις προσδοκίες ανθρώπων που εξωθήθηκαν στο περιθώριο της Ιστορίας, και δίνουν μια απελπισμένη μάχη απέναντι στην πιθανότητα ενός προαναγγελθέντος αφανισμού.

Η γλώσσα είναι στιβαρή, νεοελληνική μεν, μπολιασμένη επιτυχώς δε με λέξεις και εκφραστικά σχήματα που θυμίζουν τη συγκεκριμένη εποχή. Οι χαρακτήρες είναι πειστικοί, ο μεγάλος αριθμός των ηρώων (επιλογή εν τοις όροις επικίνδυνη, καθώς η πιθανότητα ενός άνισου αποτελέσματος είναι σε τέτοιες περιπτώσεις μεγιστοποιημένη) δεν «στομώνει» το μυθιστόρημα, ούτε του στερεί τα ισχυρά σημεία στήριξης και συνοχής. 

Δέκα χρόνια μετά την τελευταία πεζογραφική του κατάθεση ο Γιώργος Ξενάριος ανεβάζει τον πήχυ και μας παραδίδει ένα ιδιότυπο και καινοτόμο στη φόρμα και την πλοκή του μυθιστόρημα, από τα σημαντικότερα της πρόσφατης νεοελληνικής παραγωγής.

                                                                            

Ο Νίκος Κουνενής είναι πεζογράφος