Η Ελληνική Επανάσταση... αλλιώς

Kατερίνα Κατσιφαράκη, Μπουγάδα, 2023, εγκατάσταση in situ (αλεύρι, αλάτι, νερό), μεταβλητές διαστάσεις, φωτ.: Αγγελική Σβορώνου

Του Ηλία Κολοβού*

ΦΩΤΕΙΝΗ ΑΣΗΜΑΚΟΠΟΥΛΟΥ (επιμ.), Δράξασθε παιδείας και ελευθερίας. Όψεις της Ελληνικής Επανάστασης, Εκδόσεις Ασίνη, Αθήνα 2024, σελ. 

Προϊόν συλλογικού μόχθου, το βιβλίο αυτό μας προτρέπει να «δράξουμε παιδεία και ελευθερία», αλλά και μια πλειάδα προσεγγίσεων στην Ελληνική Επανάσταση. Όπως επισημαίνει η επιστημονική επιμελήτριά του, Φωτεινή Ασημακοπούλου, στην εισαγωγή της «...τόσο οι ιστορικοί από ποικίλες μεθοδολογικές κατευθύνσεις (από την οικονομική, τη διανοητική, την πολιτική και τη διπλωματική ιστορία, έως τη μικροϊστορία και τις βιογραφικού τύπου προσεγγίσεις) όσο και οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν και πάλι επιστρέψει στην εθνική ιστορία και στο 1821. “Ερέθισαν” με νέες προβληματικές, πειραματίστηκαν με ερμηνευτικά υποδείγματα και ιστοριογραφικά σχέδια, αξιοποίησαν θεωρητικές διοράσεις από όλο το φάσμα των κοινωνικών επιστημών». Αξίζει να σημειώσουμε ιδιαίτερα ότι για την καταγραφή των ακαδημαϊκών γεγονότων, αλλά και των ευρύτερων εορτασμών της διακοσιετηρίδας, διαθέτουμε πλέον ένα ψηφιακό αρχείο που δημιούργησε το Παρατηρητήριο για την Ελληνική Επανάσταση του 1821, το οποίο παρουσιάζει στο βιβλίο η επιστημονική του υπεύθυνη, Αθηνά Συριάτου, ως ένα μεγάλο εγχείρημα δημόσιας ιστορίας.

Ο Γιάννης Κουμπουρλής συζητά στο πρώτο κείμενο του βιβλίου τις μαρξιστικές προσεγγίσεις στην Ελληνική Επανάσταση: η πρώτη εκατονταετηρίδα της σφραγίστηκε από την ανάδειξη της «κοινωνικής σημασίας» του 1821, κατά τη διατύπωση του Γιάννη Κορδάτου, μάλλον την πιο ρηξικέλευθη ιστοριογραφική τομή κατά τη διάρκεια των 200 χρόνων. Αξίζει να θυμηθούμε την ίδια στιγμή το κείμενο του Φίλιππου Ηλιού για την αντίδραση απέναντι στην ανάλυση του Κορδάτου από τον Γιάννη Ζέβγο, κείμενο που εισήγαγε το 1976, από τις στήλες του Αντί, την προσφιλή στους ιστορικούς έννοια της «ιδεολογικής χρήσης της ιστορίας». 

Η συμβολή του Πέτρου Πιζάνια στο βιβλίο είναι ένα κρίσιμο κείμενο για τη συγκρότηση του ελληνικού κράτους μέσα στην Επανάσταση, το οποίο, σύμφωνα με τον συγγραφέα, συγκρότησε το έθνος. Πρόκειται για ένα ιδιαίτερα στοχαστικό κείμενο προσέγγισης του Αγώνα, που τονίζει με έμφαση τον πατριωτικό του χαρακτήρα, ως πολιτικοποιημένη μορφή της εθνικής ιδεολογίας, σε διάκριση από τον εθνικισμό και τον λαϊκισμό. 

Η υπέρβαση του εθνοκεντρισμού είναι βασικό στοιχείο για να επισκεφθούμε εκ νέου ζητήματα εμβληματικά της παλαιότερης ιστοριογραφίας, όπως ο φιλελληνισμός: όπως επισημαίνει η Βίκυ Καραφουλίδου, «η νεότερη επιστημονική έρευνα για τον φιλελληνισμό επιδιώκει μεθοδικά και συστηματικά την απομάκρυνση από εκείνη την εδραιωμένη -εσωστρεφή και εθνοκεντρική- οπτική, η οποία δέσμευε πάντα το συλλογικό μας φαντασιακό». Για τους σύγχρονους μελετητές «το βάρος πλέον μετατοπίζεται στην αναζήτηση της ευρύτερης συνάφειας, στη διακρίβωση δηλαδή των συνδέσεων που εγγράφουν την Ελληνική Επανάσταση εντός του παγκόσμιου ιστορικού γίγνεσθαι». Σε αυτό το πλαίσιο, ένα από τα κέρδη της πρόσφατης ενασχόλησης της ιστοριογραφίας με το 1821 ήταν και η προσπάθεια να μελετηθεί ο αντίπαλος των επαναστατών, οι Οθωμανοί, μέσα από τα πλούσια οθωμανικά τεκμήρια, αλλά και να ενταχθεί η Ελληνική Επανάσταση στο πλαίσιο των μετασχηματισμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στο βιβλίο ενσωματώνονται οι οθωμανολογικές συμβολές της Ντιλέκ Οζκάν και του Λεωνίδα Μοίρα: η Οζκάν μελετά την τύχη των μουσουλμάνων που αντιμετώπισαν οι επαναστάτες στα κάστρα του Μοριά το 1821 και ο Λεωνίδας Μοίρας την προσέγγιση της Ελληνικής Επανάστασης στην οθωμανική και τουρκική ιστοριογραφία, άλλη μια περίπτωση «ιδεολογικής χρήσης της ιστορίας». Η συμπερίληψη της ματιάς των Οθωμανών ήταν ένα από τα ζητούμενα της ιστοριογραφίας μας και αναδεικνύει επίσης την προσπάθεια για μια συνολικότερη και συμπεριληπτική προσέγγιση του 1821. Σε αυτό το πλαίσιο, επίσης, ο Ηλίας Σκουλίδας συνεισφέρει μια ανάλυση της αλβανικής ιστοριογραφίας για το 1821, που είναι εξαιρετικά ιδιαίτερη. 

Μία από τις προσεγγίσεις που έχουν επιστρέψει στο προσκήνιο της μεθοδολογίας των ιστορικών τα τελευταία χρόνια είναι η νέα βιογραφική προσέγγιση. Η Ελισάβετ Τσακανίκα χρησιμοποιεί τη μέθοδο της βιογραφίας, τα βιογραφικά πορτρέτα των αγωνιστών, για να μελετήσει την ανθρωπογεωγραφία του 1821, ένα απίστευτο μωσαϊκό, μια πραγματική Βαβυλωνία. Ο Άγγελος Παληκίδης, από την άλλη, μελετά στο κείμενό του με κριτική διάθεση την αναπαράσταση των γυναικών στην οριενταλιστική ζωγραφική για την Ελληνική Επανάσταση. 

Ένα βιβλίο που προέκυψε από ένα συνέδριο στη Σχολή Επιστημών της Αγωγής του ΕΚΠΑ, έχει στον πυρήνα του το ζήτημα της διδακτικής μεθοδολογίας. Εδώ εκτιμώ ότι έγκειται και η ιδιαίτερη αξία του, να το μελετήσουν οι εκπαιδευτικοί πριν μπουν στην σχολική τάξη. Το πρόβλημα της διδασκαλίας της Ελληνικής Επανάστασης στην σχολική τάξη μελετά στο βιβλίο η Ελευθερία Ζέη, επισημαίνοντας καίρια: «Τα προγράμματα σπουδών ιστορίας και οι διδακτικές στρατηγικές που υιοθετούνται για τη διδασκαλία του μαθήματος της ιστορίας έχουν ως αποτέλεσμα οι μαθητές, ακόμη και της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, να φαντάζονται μιαν Επανάσταση σαν διαρκή πόλεμο που έχει νικητές και ηττημένους, ήρωες και δειλούς, προδότες και πατριώτες». Ο Τριαντάφυλλος Γ. Πετρίδης αναλύει στο βιβλίο της διδασκαλία της Ελληνικής Επανάστασης στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενώ η μελέτη του Βασίλη Τσιάφου για την Επανάσταση του ’21 στα αποσυρθέντα Προγράμματα Σπουδών επισημαίνει τα όρια που τίθενται από την πολιτική σχετικά με την κριτική προσέγγιση της ιστορίας. «Μια τέτοια ιστορική εκπαίδευση φαίνεται να τρομάζει», επισημαίνει. 

Τα κείμενα της Αλεξάνδρας Κανέλλου και Βάλιας Παπαγιάννη για τη διδακτική προσέγγιση της Ελληνικής Επανάστασης και του Πέτρου Χαραβιτσίδη για τη διδασκαλία της με αφορμή τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου αποτελούν ιδιαίτερα πρωτότυπα εγχειρήματα εφαρμογής εναλλακτικών σχεδίων διδασκαλίας, και μάλιστα σε περιπτώσεις που οι εκπαιδευτικοί καλούνται να διδάξουν και να εορτάσουν την Επανάσταση σε ένα πολυπολιτισμικό σχολικό περιβάλλον. Με τη συμβολή, τέλος, της Μαρίας Μπούτση, το βιβλίο συζητά ακόμα και το ζήτημα των εθνικών εορτών στο νηπιαγωγείο. 

Ο εθνοκεντρικός λόγος στο σχολείο και στην εκπαίδευση παρουσιάζει «ανθεκτικότητα». Από την άλλη πλευρά, η κριτική προσέγγισή του, στην οποία συνεισφέρει το βιβλίο αυτό, με μια πλειάδα προσεγγίσεων, είναι και αυτή παρούσα, ακόμα και στο κατεξοχήν πεδίο της συμβατικής εθνικής ιστορίας, το 1821. 

 

* Ο Ηλίας Κολοβός είναι καθηγητής οθωμανικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης