Οι χάρτες του Rick Lowe ως αλληγορίες του κόσμου

Μια έκθεση για το “εδώ” και το “τώρα” στο Μουσείο Μπενάκη

Κωνσταντίνος Α. Δοξιάδης (1913-1975), μελέτη για την περιοχή North Central Great Lakes, στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος The Developing Great Lakes Megalopolis (GLM), Αρχείο Κωνσταντίνου A. Δοξιάδη, Ίδρυμα Κωνσταντίνου και Έμμας Δοξιάδη

Της Φανής Παραφόρου*
 
Η επιμελητική δράση του Ελβετού καλλιτέχνη και ιστορικού τέχνης Harald Szeemann σηματοδότησε στα τέλη της δεκαετίας του ’60 μια αλλαγή παραδείγματος στον τρόπο αντίληψης της επιμέλειας επιδρώντας με ριζοσπαστικό τρόπο στη διαχείριση του εκθεσιακού χώρου· ο Daniel Birnbaum σχολιάζει άλλωστε στο Artforum ότι ο Szeemann αντιλαμβάνεται το μουσείο ως «μια φανταστική, απόκοσμη οντότητα, ένα είδος ουτοπικής σφαίρας». Με ορόσημο το επιμελητικό-εκθεσιακό γεγονός με τίτλο Live in Your Head: When Attitudes become Form στην Kunsthalle της Βέρνης, όπου εκτέθηκαν 127 έργα 69 καλλιτεχνών από την Ευρώπη και την Αμερική, νοηματοδοτήθηκε εκ νέου η επιμέλεια ως ενέργημα που συμπυκνώνεται στην παράδοξη διατύπωση του ίδιου του Szeemann περί «ελεγχόμενου χάους».
Το επιμελητικό εγχείρημα με τίτλο Hic sunt dracones - Χαρτογραφώντας το άγνωστο: Ένα project του Rick Lowe (Μουσείο Μπενάκη, Πειραιώς 138, μέχρι τις 30 Ιουλίου 2023) αξιοποιεί εμφατικά αυτή την σημαντική παρακαταθήκη και μάς προσφέρει εδώ και ένα μήνα περίπου και για κάποιες βδομάδες ακόμη μια ολική εκθεσιακή εμπειρία· η Πολύνα Κοσμαδάκη και ο Γιώργος Τζιρτζιλάκης, σε συνεργασία με το επιστημονικό προσωπικό του Μουσείου Μπενάκη, συμπράττουν με τον σύγχρονο εικαστικό καλλιτέχνη Rick Lowe και οργανώνουν με κύριο άξονα τους αφαιρετικούς χάρτες του μια ευρηματική έν-θεση αντικειμένων των ιστορικών συλλογών του Μουσείου Μπενάκη φροντίζοντας με αυτό τον τρόπο να δημιουργήσουν ένα πολυπρισματικό εικαστικό γεγονός, τη μουσειογραφική μελέτη του οποίου έχει αναλάβει το αρχιτεκτονικό γραφείο AREA.
Η καλλιτεχνική δράση του Rick Lowe δε συστήνεται βέβαια για πρώτη φορά στην Ελλάδα αλλά μάλλον επισφραγίζεται με αυτή την έκθεση· πρωτοβουλία του ιδίου αποτέλεσε το Victoria Square Project, το εν εξελίξει κοινωνικό γλυπτό που δημιουργήθηκε σε συνεργασία με την εικαστικό Μαρία Παπαδημητρίου στο πλαίσιο της documenta 14 το 2017 -όταν για πρώτη φορά η σημαντική διοργάνωση τέχνης μοιράστηκε μεταξύ Αθήνας και Κάσελ- και για έξι ολόκληρα χρόνια αποτέλεσε εντατικά μοχλό κοινωνικής και καλλιτεχνικής δράσης στο πέρασμα της οδού Ελπίδος, φέρνοντας σε επαφή παλιότερους και νεότερους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής γύρω από την Πλατεία Βικτωρίας και ανθρώπους με μεταναστευτικό background με πρόσφυγες που καταφθάνουν στην χώρα, σε μια περίοδο όπου η Ελλάδα αποτελεί ως πέρασμα το επίκεντρο του ενδιαφέροντος παγκοσμίως. Η παρουσία του Rick Lowe στην Αθήνα συμπίπτει χρονικά με μια ενδεικτική ‘στροφή’ στην καλλιτεχνική του πρακτική· την ίδια στιγμή που βρίσκεται σε εξέλιξη το VSP, το οποίο αποτελεί ένα από τα πρόσφατα εγχειρήματα που προσιδιάζουν σε αυτό που ο ίδιος αντιλαμβάνεται ως κοινωνική γλυπτική (σημείο αναφοράς αποτελεί η πλατφόρμα Project Row Houses στο Houston), ο ίδιος επιστρέφει στο εργαστήριό του και επιχειρεί να μεταγράψει σε εικαστική γλώσσα την εμπειρία του σε σχέση με το οικουμενικό φαινόμενο της μετανάστευσης και την κινητικότητα ως σύγχρονη conditio humana. Δημιουργεί λοιπόν μέσα από έντονες μίξεις και επιστρώσεις υλικών (χαρτί, χρώμα κ.λπ.) μια σειρά από πυκνούς χάρτες υψηλής αφαίρεσης, μέρος των οποίων παρουσιάζεται παράλληλα με την εν λόγω έκθεση και στη Γκαλερί Gagosian στο Κολωνάκι στο πλαίσιο της έκθεσης Still Learning from Athens.
Οι εικαστικοί χάρτες του Rick Lowe δεν απεικονίζουν τον υπαρκτό χώρο στον οποίο παραπέμπει ενδεχομένως ο εκάστοτε τίτλος παρά λειτουργούν ως ιδιοσυγκρασιακές τοπογραφίες περασμάτων ανθρώπινων -και ενίοτε φυσικών- ροών· αναφέρονται ενδεικτικά εδώ κύκλοι έργων όπως εκείνος με τίτλο Victoria Square Project, όπου ανάλογα με τον υπότιτλο αποδίδονται με κρυπτικό τρόπο πτυχές του εν λόγω εν εξελίξει έργου· ή εκείνος με τίτλο Ιθάκη, όπου με μια ευφυή εικαστική αναμόρφωση της ελληνικής γραφής γίνεται μνεία στην Καβαφική Ιθάκη, όπως και το έργο με τίτλο Μελέτη της Μεγάλης Μετανάστευσης, αλλά και το έργο Λίμνη Μίσιγκαν, καταγωγικού ενδιαφέροντος για το σύνολο των έργων του Rick Lowe που παρουσιάζονται στην έκθεση.
Στην εν λόγω έκθεση τα εικαστικά έργα του Rick Lowe συνυφαίνονται με προσεκτικά διαλεγμένα τεκμήρια των συλλογών και αρχείων του Μουσείου Μπενάκη που αφηγούνται πραγματικές ιστορίες μετακινήσεων, όπως χάρτες, υποδήματα, είδη ταξιδιού, είδη οικιακής χρήσης ποικίλης γεωγραφικής προέλευσης κ.λπ. ώστε διαμορφώνονται οι όροι μιας συν-διάταξης ανάμεσα στα αφαιρετικά κολάζ και σε μια ποικιλία από συγκεκριμένα χρηστικά αντικείμενα. Αναφέρονται ενδεικτικά εδώ ένας Πτολεμαϊκός Χάρτης της Ελλάδος σε επιχρωματισμένη χαλκογραφία, του Φλαμανδού χαρτογράφου, γεωγράφου και κοσμογράφου Γεράρδου Μερκάτορ, στον οποίο αποδίδεται ο προβολικός παγκόσμιος χάρτης του 1569, ένας χάρτης του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη που αναπαριστά τα όρια της Αθήνας την περίοδο 480-350 π. Χ. και εκπονήθηκε στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος Ancient Greek Cities του Αθηναϊκού Κέντρου Οικιστικής, μια λινή μαξιλαροθήκη με ρομβοειδή κεντήματα από μεταξωτή κλωστή από την περιοχή της Θάσου του 19^ου αι., το πρώτο πολεοδομικό σχέδιο των Αθηνών (1833), όπως προτάθηκε από τους Κλεάνθη και Schaubert (Συλλογή Κ. Μπίρη) κ.ά. Αξιοσημείωτη είναι η εξής λεπτομέρεια: στην έκθεση εντάσσονται και πρώτες εκδόσεις βιβλίων του πρωτοπόρου καλλιτέχνη Μιχαήλ Μήτρα, όπως Το άλλοθι της περι-γραφής (Αθήνα 1976), το Ασταθές πεδίο (1981) κ.ά.· η ανοιχτή σελίδα του ποιήματος ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ προσφέρεται προς ανάγνωση προκαλώντας αντανακλαστικά μια ανησυχαστική, δυναμική εμπειρία θέασης του συνόλου της έκθεσης.
Η εξαιρετική κατανομή των εκθεμάτων ισοδύναμα στο χώρο, η κάθετη αλλά και οριζόντια διάταξή τους που ιδίως στην περίπτωση των χαρτών επιτρέπει μια ενδιαφέρουσα εναλλαγή μετωπικής και πανοραμικής θέασης, η δημιουργία επιπέδων και περασμάτων με τη χρήση λευκών χαλύβδινων πλεγμάτων (ενδιαφέρουσα η συν-άρθρωσή τους με το έργο του Rick Lowe Μελέτη πλέγματος του 2020) που συν-υφαίνουν με λεπτότητα -σαν λευκές κλωστές- τα επιμέρους αντικείμενα στο χώρο και με αυτόν δημιουργώντας ευνοϊκούς όρους αέναης κινητικότητας εντός της έκθεσης, η διακριτική συνοδεία πληροφοριών και ο φίνος φωτισμός αλλά και η επίδραση του φυσικού φωτός διαμορφώνουν ένα οιονεί ωσμωτικό περιβάλλον, εντός του οποίου τα εκθέματα εξακολουθούν να συν-υπάρχουν στη διαφορετικότητά τους ενώ ο επισκέπτης κατά την εμβύθισή του σε αυτό το περιβάλλον διαγράφει τις δικές του διερευνητικές διαδρομές και γυρεύει συνάφειες νοήματος αναζητώντας τη θέση του στον κόσμο ΕΔΩ ΚΑΙ ΤΩΡΑ.
 

* Η Φανή Παραφόρου είναι θεωρητικός τέχνης και διδάσκει στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας